Адам құқықтары.
Адам құқығы — әрбір адамның туғаннан бастап ие болатын негізгі құқықтар мен бостандықтар жиынтығы. Бұл құқықтар біздің адамдық қадір-қасиетімізді қорғайды және әділетті қоғам құру үшін маңызды рөл атқарады. Олар бірізділік, теңдік және заң алдындағы қорғалу принциптеріне негізделген. Адам құқығының сақталуы бейбітшілік пен өркендеудің алғышарты болып табылады. Бұл құқықтар халықаралық келісімдермен және конституциялармен қорғалады, бірақ олардың толық жүзеге асырылуы әлі де әлемнің көптеген бөлігінде өзекті мәселе болып табылады.
Адам құқығы дегеніміз – адамдықтың, адамның қадір-қасиеті мен еркіндігін мойындайтын және қорғайтын негізгі құқықтар мен бостандықтар. Құқықтық анықтамаға сүйеніп айтар болсақ, адам құқығы — осы адам құқықтарының жалпы декларациясымен және әртүрлі халықаралық келісімдер мен конвенциялар арқылы, сондай-ақ әр елдің өз конституциясы мен заңнамалары арқылы орнатылған. Әр адам, нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық, немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық, немесе басқа да жағдаяттарға қарамастан ие болатын және өзіндік құндылығымен, еркіндігімен және теңдігімен байланысты құқықтар мен бостандықтар.
Бұл құқықтардың негізгі принциптері:
- Жалпылық (бұл құқықтар бүкіл адамзаттың иелігінде болуы керек);
- Бөлінбейтіндігі (адам құқықтары бір-бірімен тығыз байланысты және оларды бөлуге болмайды);
- Теңдігі (барлық адамдар заң алдында тең болуы тиіс);
- Өзгертілмейтіндігі (бұл құқықтар адамның мәртебесіне қарамастан өзгермейді және қорғалуы керек).
Осы принциптерге сәйкес, адам құқықтары әр адамның өмір сүру, бостандық, қауіпсіздік, қанаушылық болмау, заң алдында теңдік, ойлау, ар-ұждан және дін бостандығы, ақпарат пен көрініс еркіндігі, жиналу және қауымдастықтар құру құқығы, жеке өмірге, үйге, хат-хабарға, жұмыс істеуге, білім алуға және мәдени өмірге қатысу құқығы сияқты көптеген сипаттарда көрініс табады.
Құқықтық жағынан бірнеше аспектілері бар, мәселен:
Адам құқықтарының жалпы декларациясы (АҚЖД): 1948 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған, халықаралық адам құқықтары заңының негізін қалайды.
Азаматтық және саяси құқықтар: сөз бостандығын, ойлау, дін бостандығын және әділ сот ісін жүргізу құқығын қамтиды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар: жұмыс істеу, әлеуметтік қорғау, білім алу және мәдени өмірге қатысу құқықтарын қамтиды.
Адам құқықтарының жалпы декларациясы (АҚЖД) – Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылдаған құжаты. Бұл декларацияның мақсаты – адам құқықтары мен бостандықтарын жаһандық деңгейде мойындау және қорғау.
Декларация мазмұны жағынан 30 баптан тұрады, оларда адамдардың негізгі құқықтары мен бостандықтары сипатталады, соның ішінде:
- Адамдар тумысынан азат;
- Адамдардың қадір-қасиеті мен құқықтары тең;
- Кемсітушілікке қарсы тұру;
- Өмір сүру, бостандық және қауіпсіздік құқығы;
- Ешкім де құлдықта немесе кіріптарлықта ұсталуы тиіс емес;
- Заң алдында теңдік және әділ сот құқығы;
- Ойлау, ар-ұждан және дін бостандығы;
- Бейбіт жиналу және ұйымдасу құқығы;
- Жұмыс істеу, білім алу құқығы;
- Мәдениетке қатысу және ғылымның игілігін пайдалану құқығы;
- Халықаралық тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау құқығы және т.б.
Адам құқықтарының жалпы декларациясы – адам құқықтарын қорғау және сақтау үшін негіз болып табылады. Ол кейінгі көптеген халықаралық құқықтық актілердің, ұлттық конституциялар мен заңдардың негізіне айналды.
Бала құқықтары.
Бала құқығы – баланың өмір сүруі, дамуы, қорғалуы, қатысуы және өз құқықтарын толық көлемде пайдалануы үшін қажетті жағдайлар жасау мақсатында мойындалған, қорғалған және ілгерілетілген негізгі құқықтар мен бостандықтар. Бала құқықтарына қатысты құқықтық анықтама беру үшін Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы (1989) негізгі құжат ретінде алынады. Құқықтық анықтамада, бала құқығы –Бала құқықтары туралы Конвенцияда баяндалғандай, 18 жасқа дейінгі кез келген адамның (бұл жас шекті мемлекеттер өз заңнамасымен өзгерте алады) ие болатын құқықтар жиынтығы. Бұл құқықтар:
- Өмір сүру және даму құқығы: әр бала өмір сүруге және дені сау, қауіпсіз жағдайда дамуға құқылы.
- Қорғалу құқығы: зорлық-зомбылықтан, еңбек эксплуатациясынан, қанаушылықтан, дискриминациядан және басқа да залалдардан қорғалу.
- Қатысу құқығы: баланың өз пікірін білдіруі, оны ескеру және оған әсер ету құқығы.
- Даму құқығы: білім алу, ойын, мәдениетке қатысу, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау сияқты құқықтар арқылы жеке дамуына қол жеткізу.
Бала құқықтарының жүзеге асырылуы мемлекеттердің, отбасының, қоғамның және халықаралық қауымдастықтың жауапкершілігінде. Бұл құқықтар баланың жақсы өмір сүруіне, өзін-өзі дамытуына және өзін толығымен ашып көрсетуіне бағытталған.
Балалардың құқықтары олардың осалдығы мен арнайы қорғау мен қамқорлыққа мұқтаждығына байланысты ерекше белгіленген. Соның бірі «Балалардың құқықтары туралы конвенция (БҚК)»: 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған, балалардың азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік, денсаулық сақтау және мәдени құқықтарын белгілейтін ең көп ратификацияланған адам құқықтары келісімі.
Қазақстанда адам және бала құқығы мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігі болып табылады, олар Конституцияда және бірқатар заңнамалық актілерде кепілдік беріледі:
Адам Құқығы:
Конституциялық кепілдіктер: Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды негізгі бағыт ретінде атайды. 1-бап бойынша, «Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы — адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары».
Заңнамалық база: Адам құқығын қорғау жөніндегі заңдарға «Адам құқықтары жөніндегі комиссия туралы» Заң, «Неке және отбасы туралы» Заң, «Еңбек кодексі», «Азаматтық кодекс» және басқа да заңнамалық актілер кіреді.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия: Президент жанындағы комиссия адам құқықтарын қорғау және олардың сақталуын қадағалау жұмысын атқарады.
Бала Құқығы:
Конвенцияны ратификациялау: Қазақстан 1994 жылы Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясын ратификациялады, осылайша бала құқығын қорғау міндеттемесін алды.
Заңнамалық актілер: «Балалар құқығы туралы» Заң, «Неке және отбасы туралы» Заң ішіндегі балаларға қатысты баптар, «Білім туралы» Заң, «Денсаулық сақтау туралы» заңдар бала құқықтарын қорғау және қамтамасыз етуге бағытталған.
Бала құқығын қорғау органдары: Бала құқықтарын қорғау комитеті, балалар үйлері, мектеп-интернаттар және басқа да мекемелер балалардың құқықтарын қорғау жүйесінің бөлігі болып табылады.
Білім мен денсаулық: Балалардың міндетті білім алу құқығы, сондай-ақ денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізу құқығы заңнамамен қорғалған.
Тәжірибеде Қазақстанда адам және бала құқықтарының сақталуына қатысты көптеген бағдарламалар жүзеге асырылады, алайда кейбір мәселелер, мысалы, балалардың зорлық-зомбылықтан қорғалуы, мүгедек балалардың құқықтары, білім беру мен денсаулық сақтау салаларындағы теңсіздіктер әлі де өзекті болып табылады.
Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық ұйымдар үнемі адам мен бала құқықтарын жақсарту үшін жұмыс істейді.Осы мақсаттар аясында Қазақстанда адам және бала құқығы жүйесі белгілі бір жетістіктерге қол жеткізу үшін оны жетілдіру және жақсарту жағынан жұмыстар жасауда.
Шығыс Қазақстан облысы
Зайсан аудандық соты
әкімшісінің бас маманы Ұлағат Ерланбек
