Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (әрі қарай – АК) көрсетілгендей, моральдық зиян – жеке тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы, кемсiтiлуi немесе олардан айырылуы, оның iшiнде өзiне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан жәбiрленушiнiң, ал осындай құқық бұзушылық салдарынан ол қайтыс болған жағдайда – жақын туыстарының, жұбайының (зайыбының) басынан кешірген (төзімін тауысқан, уайымға салған) жан азабы немесе тән азабы (қорлау, ызаландыру, қысым жасау, ашуландыру, ұялту, түңілту, тән қиналуы, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу және т.б.) болып табылады.
Моральдық зиянды зиян келтiрушiнiң кiнәсi болған кезде зиян келтiрушi өтейдi. Яғни, моральдық зиян ақшалай нысанда өтелетінін атап өткен жөн.
Жалпы, зиян келтірушінің кінәсіне қарамастан моральдық зиян мына жағдайларда, егер:
зиян азаматтың өмiрi мен денсаулығына жоғары қауiптілiк көзi арқылы келтiрiлсе;
зиян азаматқа оның заңсыз сотталуының, заңсыз қылмыстық жауапқа тартылуының, бұлтартпау шарасы ретiнде заңсыз қамауға алуды, үйде қамауда ұстауды немесе ешқайда кетпеуi туралы қолхат алуды қолданудың, қамауда ұстау, психиатриялық емдеу мекемесiне немесе басқа емдеу мекемесiне орналастыру түрiнде әкiмшiлiк жазаны заңсыз қолданудың салдарынан келтiрiлсе;
зиян ар-ожданына, қадiр-қасиетi мен iскерлiк беделiне нұқсан келтiретiн мәлiметтер тарату арқылы келтiрiлсе;
заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда өтелуге жатады.
Ал заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, азаматтың мүлiктiк құқықтарын бұзатын әрекеттер (әрекетсiздiк) арқылы келтiрiлген моральдық зиян өтелуге жатпайды.
Сондай-ақ, моральдық зиянның мөлшерiн анықтаған кезде жәбірленушінің не оған қарсы жасалған құқық бұзушылық салдарынан ол қайтыс болған жағдайда жақын туыстарының, жұбайының (зайыбының) келтiрiлген адамгершiлiк залалдың ауырлығын субъективті бағалауы да, сондай-ақ жәбiрленушiнiң не ол қайтыс болған жағдайда оның жақын туыстарының, жұбайының (зайыбының) жан азабы мен тән азабының дәрежесiн дәлелдейтiн объективтi деректер де: қол сұғу объектiсi болған игiлiктiң (өмiр, денсаулық, ар-ождан, қадiр-қасиет, бостандық, тұрғын үйге ешкiмнiң тиіспеуi және т.б.) өмірлiк маңыздылығы; құқық бұзушылық зардаптарының ауырлығы (жақын туыстарын өлтiру, мүгедектiкке алып келген дене жарақатын салу, бас бостандығынан айыру, жұмыстан немесе тұрғын үйден айыру және т.б.); ұятқа қалдыратын жалған мәлiметтер тарату сипаты мен аясы; жәбiрленушiнiң өмiр сүру жағдайлары (қызметтік, отбасылық, тұрмыстық, материалдық, денсаулық жағдайы, жасы және басқалары), өзге де назар аударуға тұратын мән-жайлар ескерiлетінін атап өту қажет.
Мысалы, талап қоюшы азаматша Б. жауапкер мен оның балалары жасаған іс-әрекеттері үшін талап қоюшының кәмелетке толмаған қызынан көпшілік алдында кешірім сұрауға және моральдық зиянды өндіруге мәжбүрлеу бойынша талап арызбен сотқа жүгінген.
АК-тің 143-бабының 6 тармағына сәйкес, азаматқа қатысты оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған болса, ол мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың таратылуынан өзіне келтірілген залалдың және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Алайда, сотта аталған тұлғалардың, яғни жауапкер мен оның балалары, талап қоюшының кәмелетке толмаған қызына қатысты шындыққа сай келмейтін ақпаратты тарату фактісі сотта дәлелденбеген себептен, талап қоюшының жауапкерлерді көпшілік алдында кешірім сұрауға және моральдық шығынды өндіруге мәжбүрлеу талаптары қанағаттандырудан бас тартуға жатқан.
Сонымен қатар,азаматтар сотқа моральдық зиянды өндіру бойынша талап арыздан басқа материалдық зиянды өндіру бойынша талап арыздармен де жүгінеді. Материалдық зиян дегеніміз – сот мөлшерін өз қалауына қарай айқындай алатын моральдық залал емес. Яғни, материалдық зиян өндіру туралы талап нақты есептік құжаттармен, жеткілікті және нанымды дәлелдемеленрмен, сандық деректермен дәлелденуге тиіс болып табылады.
Жамбыл облысы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының судьясы Тахмина Сәбитқызы Сұлтанова
