– Алексей Жайылханұлы, қалалар мен елді мекендерді дамытуда қазір қандай оң өзгеріс бар?
– Қазіргі Қазақстандағы қалалар мен аумақтардың тұрақты дамуы тақырыбы қаңтардағы оқиғалардан кейін қазақстандық қоғам дамуының көптеген өмірлік маңызды аспектілерін қайта қарау керектігін алға шығарды. Осындай аспектілердің бірі, біздің ойымызша, Қазақстандағы қала құрылысы қатынастары саласының тұрақты дамуымен өзектес. Қала құрылысы қатынастарының тұрақты даму идеялары қазіргі уақытта әлемде ең жоғары сұранысқа ие перспективалы сала болып отыр. Іс жүзінде ол жаһандық әлеуметтік жағдайға қарсы тұру үшін жүзеге асырылатын адамзат алдында тұрған экономикалық және экологиялық қиындықтарды шешуге оң ықпалын тигізеді.
– Қала құрылысын жобалауда және аумақтық жоспарлауда жобалық шешімдерді қабылдауда Гро Гарлем Брундтланд комиссиясының тұрақты даму принциптері ескеріле ме?
–Тұрақты дамудың әдіснамасы мен құралдарына қандай да бір жолмен жүгінбейтін қоғамдық өмірдің бірде-бір саласы жоқ, өйткені олар уақыт өте келе өзекті болып қала береді. Гро Гарлем Брундтланд комиссиясының «Біздің ортақ болашағымыз» баяндамасының жарияланғанына 35 жыл өтті. Қазақстанда да қала құрылысын жобалауда және аумақтық жоспарлауда жобалық шешімдерді қабылдаудың негізгі критерийі ретінде тұрақты даму принциптеріне сілтеме жиі жасалады. Алайда қарапайым талдау жобалық құжаттарда олардың декларацияланатын қағидаттарға сәйкестік дәрежесін объективті бағалауға мүмкіндік беретін тұрақты даму индикаторлары (ТД) түріндегі құралдар жоқтығын көрсетеді. Мұны ең алдымен «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» заңда жобалаушыларды аумақтық жоспарлау мақсаттары үшін өңделген ТД индикаторларын пайдалану арқылы қала құрылысы құжаттамасында осы принциптерді қолдануға міндеттейтін баптардың жоқтығымен түсіндіруге болады.
– Бұл елдің тұрақты даму индикаторларында да қарастырылмаған ба?
– Республикада экономика мен әлеуметтік саланың тұрақты дамуына арналған жеткілікті түрде ойластырылған бағдарламалар мен тұжырымдамалар, оның ішінде ТД индикаторлары әзірленген. Олардың жиынтығы қоршаған ортаны қорғауға, жаһандық экологиялық апаттың алдын алуға және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған идеялар мен құралдарды әлемдік қоғамдастыққа дәйекті түрде енгізетін БҰҰ мен басқа да ұйымдардың ұсынымдарына негізделеді. Алайда, олар басқа теориялық жазықтықта, қала құрылысы саласына айтарлықтай практикалық әсер етпейді. Бұған Ұлттық бағдарлама мысал бола алады. ТД тұжырымдамасын іске асыру теориясы мен практикасы арасындағы алшақтық Қазақстандағы қала құрылысы қатынастары саласына да елеулі дәрежеде әсер етті деп айту артық болмас. Бұған республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының бірқатар мемлекеттік бағдарламаларында белгіленген өршіл мақсаттар мен міндеттерді іске асыруына кедергі келтіретін Қазақстандағы қалалар мен қалалық агломерацияларды аумақтық ұйымдастырудың, жоспарлаудың көптеген өткір проблемалары куә болып отыр.
– Бұл проблемалардың пайда болуына не түрткі болып отыр?
– Негізгі факторларының бірі – сәулет-қала құрылысы қызметі саласындағы заңнаманың жетілдірілмеуімен байланысты. Қазіргі уақытта менің де қатысуыммен ҚР Сәулетшілер одағының бастамасымен жоғарыда аталған заң баптарының басым бөлігін қайта қарау бойынша жұмыс басталды. Алайда, бұл Қазақстанның қала құрылысы саласы қазіргі уақытта көптеген салалар бойынша параметрлерді түбегейлі қайта жаңартуды қажет етеді деп сендіруге мәжбүрлейтін жалғыз себеп емес. Біріншіден, республиканың көптеген қалалары мен ірі ауылдарының жаңадан әзірленген немесе жаңартылған бас жоспарлары бар екеніне қарамастан, олардың барлығы да неғұрлым жоғары таксономиялық дәрежедегі аумақтарды дамыту жобаларымен байланыстырыла қойған жоқ. Яғни, бас жоспарларда қабылданған шешімдер, шын мәнінде қала шекараларына әзірленген Бас жоспардың нысандарын қамтитын аумақтарды дамытудың жалпы стратегиясынан шықты. Қазақстанның алғашқы онжылдығында тиісті нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етудің жоқтығынан, әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, қала құрылысы және басқа да факторларды жан-жақты талдауды қажет ететін жобалардың ғылыми компонентін қамтамасыз ете алатын сәулет және қала құрылысы мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу институттарының жоқтығынан аудандық жоспарлау және аймақтық қоныстандыру жобалары құрылмады. Аймақтық шарттардың ерекшелігі, климаттың планетарлық деңгейде өзгеруінің қазіргі заманғы жаһандық сын-қатерлерін, геосаяси жағдайды, қаржы саласындағы дағдарыс құбылыстарының өсу үрдістерін және жобалық шешімдер қабылдауға және ұзақ мерзімді болжамдардың дұрыстығына тікелей немесе жанама әсер ететін басқа да құбылыстарды есепке алуды қамтамасыз ете алар еді. Тарихтың кеңестік кезеңінде мемлекет қаржыландырған ірі жобалау институттарын жою да теріс рөл атқарды. КСРО ыдыраған кезде құрылған, аумақтық жоспарлауға мамандандырылған салыстырмалы түрде шағын жеке жобалау фирмаларында мұндай жобаларды жасай алатын білікті мамандардың толық құрамы болған жоқ. Соңғы уақытта ғана осы олқылықтың орнын толтыруға «тәуекел еткен» ғылыми-зерттеу институттары, ұйымдар пайда болды. Соның нәтижесінде, тәуелсіздік жылдары алғаш рет қала құрылысы бойынша жобалау жұмыстарының ең жоғары таксономиялық деңгейіне шығуға талпыныс жасалған «ҚР-да аумақтарды ұйымдастырудың бас схемасы» әзірленді. Алайда, бұл жобаны әзірлеудің қысқа мерзімі, көп адамның қатысуы, бірлескен орындаушылар, олардың күш-жігерін жеткілікті түрде үйлестірілмеуі, осы схеманың бірқатар ережелерін ғылыми негіздеудің шығындары оның құрылымдық құндылығын едәуір төмендетіп жіберді.
– Құрылыстың қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі үшін қандай қадамдар жасалуы керек?
– Билік құрылымдарының өзекті әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін Қазақстанда өсіп келе жатқан агломерациялардың әлеуетін пайдалануға және тіпті қала агломерацияларын ел ауқымындағы маңыздылығы бойынша ранжирлеуге деген ниетіне қарамастан, олардың бас жоспарларын жобалау күтілген нәтижелер әкелмеді. Мұның себебі, республиканың қалалық агломерацияларының дәрежесі олардың жетілуін ғылыми негіздеу арқылы емес, оларға іргелес елді мекендермен агломерациялардың болжамды ядроларының әкімшілік рөліне сүйене отырып анықталды. Мысалы, осылайша Астана агломерациясы бірінші дәрежеге жетті. Дегенмен, қарапайым есептеулер оны тек қалыптасып келе жатқан және дамудың ерте сатысында тұрған санатқа жатқызуға болатындығын көрсетеді. Нәтижесінде қысқа мерзімде жобаланған бірқатар агломерациялардың бас жоспарлары олардың нақты жай-күйі мен даму перспективаларының нақты көрінісін көрсетпеді. Өйткені, олар ғылыми зерттеулерге ғана емес, мемлекеттік басқару саласында жұмыс істейтін шенеуніктердің мақсатты қондырғыларына да сүйенді. Сонымен қатар, жекелеген қалалық жоспарлау аймақтары мен кварталдарын егжей-тегжейлі жоспарлау жобаларымен де айтарлықтай үйлесімсіз көрініс қалыптасты. Соңғы уақытта егжей-тегжейлі жоспарлау жобасының авторлары коммерциялық мүдделерді кәсіби-функционалды жоспарлау, композициялық, экологиялық, төтенше жағдайлар талаптарынан жоғары қоя отырып, көбінесе әлеуметтік инфрақұрылым нысандары есебінен жоғары қабатты жоғары тығыздықтағы ғимараттардың құрылысын жылжыту мақсатында қазірдің өзінде бекітілген жобалық шешімдерге өзгерістер енгізуді талап ететін инвесторлар тарапынан үлкен қысым көруде. Осылайша эстетикалық экспрессивті және адам үшін қауіпсіз қалалық орта құру, аумақтарды тұрақты дамыту мақсаттарына қол жеткізу жолында көптеген проблемалар туғызуда. Мұндай мысалдарды Алматы мен Шымкент сияқты ірі қалаларда да, Ақтау сияқты шағын қалаларда да байқауға болады. Рас, халықтың азаматтық белсенділігінің артуына байланысты кейбір жағдайларда бұл тенденцияларға қарсы тұруға болатындығын атап өткен жөн, бірақ бұл әрдайым мүмкін емес және нормаға айналмауы керек. Тек заңмен бекітілген жобалық шешімдерді мүлтіксіз сақтау ғана норма болуы тиіс. Әрине, жобалардың өздері кәсіби шығармашылық конкурстардан, білікті сараптамадан және қоғамдық талқылаудан өтіп, барлық қажетті қасиеттерге ие болуы керек. Бұл жерде көтерілген мәселелер қалалар мен аумақтардың тұрақты дамуының барлық аспектілерін толық қамти алмайтыны сөзсіз.
– Тұрақты дамудың 17 жаһандық мақсатының бірі – «Тұрақты қалалар мен қоғамдастықтар». Бұл қала құрылысы және аумақтық жоспарлаумен тікелей байланысты емес пе?
– Әр ел мен аймақта бұл мақсатқа жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып, өз жолдарымен қол жеткізіледі. Қазір әлемнің барлық ірі қалаларында қоғамдық кеңістікті ұйымдастыру және жасыл сәулет идеяларын ұтымды енгізуге назар аударылуда. Алайда бұл Алматыда жоқ. Мұнда бірнеше жыл бұрын идеялардың әсерінен және даниялық сәулетші Ян Гейл мен қоғам қайраткерінің қатысуымен қала орталығын кең ауқымды қайта құру жүзеге асырылды. Бұл жұмыстың нәтижелерін жалпы қала тұрғындары оң қабылдады, бірақ сыншылар да аз болмады. Олар автобустар мен троллейбустарға жолақтарды бөлу арқылы автокөліктерге арналған бірқатар көшелердің өткізу қабілетінің төмендейтінін, соның кесірінен «кептелістер» туындайтынын, жолдағы арал түріндегі қоғамдық көлік аялдамалар қолайсыз екенін алға тартты. Алайда, кейбір қателіктерге қарамастан, осы бағыттағы қайта құру шараларының басты жетістігі бұрын қараусыз қалған аудандардағы аулаларды, сондай-ақ, қала арқылы ағып жатқан шағын өзендердің жағалауларын жақсарту бойынша тұрақты жұмыс басталды. Жасыл сәулет идеяларын енгізуге қайта келетін болсақ, Алматыда «бақша қаласы» имиджіне қарамастан, бұл жерде үлкен жетістіктерге қол жеткізілген жоқ. Бұл мәселені шешуге жүйелі көзқарас керек. Шетелде танымал үлгілерге еліктеуден пайда жоқ. Қазақстандағы жасыл экономикаға көшудің қолданыстағы бағдарламалары мен тұжырымдамалары негізінен ұсынымдық сипатқа ие. Сәулетші, инженер, климатолог, дендролог, эколог мамандардың жаңартылатын энергия көздерін пайдалана отырып, жасыл сәулет технологиялары бойынша, сарқынды суларды рециклинг және т. б. ғылыми негізделген ұсынымдарын ескере отырып, нақты қала құрылысы жағдайында қалаларды салу жобалары нақтыланған жоқ. Осылайша, мұнда белгіленген проблемалардың тіпті шағын шеңбері де Қазақстандағы қала құрылысы қатынастары саласындағы еріктілік пен кәсібилікке тосқауыл қоятын және тұрақты даму қағидаттарын іс жүзінде іске асыру үшін, халықтың басым бөлігінің өмір сүру сапасының жоғары стандарттарын қамтамасыз ету үшін жолды тазалайтын түбегейлі шаралар қажет екенін көрсетеді.
– Сұхбатыңызға рақмет.
Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ, «Заң газеті»
