Елімізде ақшасын тірнектеп жинап, баспаналы боламын деген жандардың қатары көбейіп жатыр. Алайда үйге қол жеткізу — жалақысы төмен жұртқа бүгінде мұң. Өйткені баспана бағасымен қатар, баспанаға мұқтаж жандардың да саны жыл сайын артып келеді. Ал саны артқан бағдарламалар баспана түйткілін шеше ала ма? Елімізде үй алудың ең тиімді жолдары қандай? Баспана бағасын тұрақты ұстап тұру үшін не істеу керек? Осы және өзге де сауалдар төңірегінде «Отбасы банктің» қаржы кеңесшісі Абзал Исатаевпен тілдескен едік.
— Елімізде үй алудың ең тиімді жолдары қандай? Қазір банк тарапынан үй алуға негізделген қандай бағдарламалар жүзеге асуда?
— Бүгінгі күні Мемлекет тарапынан баспана алуға бағытталған түрлі жобалар бар. Банк арқылы ипотека рәсімдеу, қызмет бойынша баспана иелену, сатып алу құқығымен берілетін жалдамалы пәтерлер, мемлекеттік бағдарлама немесе әкімдік тарапынан белгілі бір санатқа жататын адамдарды баспанамен қамту. Қазіргі таңда екінші деңгейдегі банктер үй алу үшін де неше түрлі бағдарламалар ұсынып жатыр. Сол екінші деңгейдегі банктердің ішіндегі ең тиімдісі «Отбасы банк» болып саналады. Өйткені бұл банктің беріп жатқан бағдарламаларының пайыздары төмен, ай сайын төлейтін несие бағасы салыстырмалы түрле аз және уақыт жағынан қолайлы болып келеді. Қазіргі таңда «Отбасы банкте» бағдарламалар екі бағытқа бөлініп, қарастырылады. Бірінші бағыты — мемлекеттік бағдарламалар, екінші бағыты — нарықтық бағдарламалар. Мемлекеттік бағдарламаларға «Шаңырақ», «Бақытты Отбасы» бағдарламалары кіреді. Бұл бағдарламаларға үй кезегінде тұрған адамдар қатыса алады. Сонымен қатар, халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына жататын: жеңілдіктер бойынша ҰОС ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер, және 2 топтағы мүгедектер, мүгедек балалары бар немесе оларды тәрбиелеуші отбасылар, жетім балалар, экологиялық зілзалалар салдарынан тұрғын үйінен айырылған адамдар, толық емес отбасылар. көпбалалы отбасы және әскери қызметкерлер, мұғалімдер мен дәрігерлер тағы басқа санаттағы адамдар қатыса алады. Ал нарықтық бағдарламаларға кез келген салымшы қатысып, үй алуына болады. Ол бағдарламаларға «Отбасы банктің» 50/50 бағдарламасы, 50%, 30% пайыз алғашқы жарна салып қатысатын бағдарламалар мен «Отау» және «Наурыз» бағдарламалары жатады.
— «Отау» мен «Наурыз» бағдарламары арқылы халық қандай үйлерді ала алады?
— «Отау» және «Наурыз» бағдарламасы бойынша, егер тұтынушы Алматы, Астана қаласы бойынша және де облыс орталықтары Талдықорған, Қонаев сияқты қалалар бойынша қатысса, олар бірінші нарықтағы үйлерді ғана ала алады. Бірінші нарықтағы үйлерге құрылыс компаниялары сатып жатқан, тікелей құрылыс компаниясынан алынатын баспаналар жатады. Яғни тұтынушы кез келген үйді ала алмайды. «Отбасы банктің» Baspana Market деген сайты бар. Сол аталған сайтта жүктелген үйлерді ғана алуға болады. Ал егер салымшы басқа аймақтан, яғни Алматы мен Астанадан басқа қалалар бойынша өтінім берсе, олардың бірінші ғана емес, екінші нарықтағы үйлерді де алуға мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, «Отау», «Наурыз» бағдарламаларында тұтынушылық несиенің сомасы шектелуі. Егер «Отау» бағдарламасы бойынша тұтынушы Алматы және Астана қаласынан қатысса, несиелік сомасы 30 миллионға дейін, ал «Наурыз» бағдарламасы бойынша 36 миллионға дейін беріледі. Егер тұтынушы басқа аймақтан қатысса, «Отау» бағдарламасы бойынша несие сомасы 18 миллионға дейін, ал «Наурыз» бағдарламасы бойынша 30 миллионға дейін несие рәсімдеуге мүмкіндігі бар.
— Ешбір бағдарламаға қатыспай, тиімді бағада үйді қалай алуға болады?
— Ешқандай бағдарламаға қатыспай үй алуға болады. «Отбасы банкте» жинақтау жүйесі үй алуға мүмкіндік бар. Ол үшін салымшы бірінші банктен счет, яғни депозит ашады. Ай сайын депозитке ақшасын салып, жинайды. Сол жинаған ақшасына қарай, 30% 50% пайызын алғашқы жарна есебінде салып, үй алуына мүмкіндігі бар. Егер салымшы 30% жиналған ақшасын салып, үй аламын десе, белгілі бір құрылыс компанияларының ұсынған үйлерін, яғни белгілі бір тізімдегі үйлерді алуға мүмкіндігі бар. Ал салымшы кез келген қалауындағы үйді алғысы келсе, тіпті жер үй болсын, ол кезде тұтынушы үйдің 50% сомасын жинап, болашақта төменгі пайызбен тиімді несие рәсімдеу мүмкіндігі бар. Мұндағы тиімді несие дегеніміз не? «Отбасы банкте» 3,5% бен 5% аралығында төлем қабілеттілігін растамай несие рәсімдеу мүмкіндігі бар. Бірақ ол үшін қазірден бастап депозит ашып, ақша жинау керек. Сонымен қатар, депозитті тек бір адамға ғана жинамай, «Отбасылық пакет» арқылы бір отбасы мүшелеріне, яғни бірнеше адамға ақша жинауға болады. Әр ашылған депозит бойынша мемлекеттік сыйақы алып, ақшасын тезірек көбейтіп, болашақта отбасы мүшелерінің депозитін бір адамның счетына біріктіріп, тиімді әрі төмен пайызбен несие рәсімдеуге болады. Жоғарыда айтып өткенімнің бәрі ешқандай бағдарламаға қатыспай, үй алудың жолдары. 50/50%-бен кез келген уақытта несие рәсімдеуге болады. Сондай-ақ, бағалау көрсеткіші кем дегенде 16-ға жеткен тұтынушы төлем қабілеттілігін растамай, тиімді ипотека рәсімдей алады.
— Баспаналы болу үшін ақшаны қанша уақыт жинау керек? Үй аларда нені ескеру қажет?
— Баспаналы болу үшін, төменгі пайызбен үй рәсімдеу үшін «Отбасы банкте» кем дегенде 3 жыл ақша жинау керек. Ол кезде клиент алатын үйдің бағасының 50%-ын 3 жылдың ішінде салып, жинаса болады. Егер мүмкіндігі болса, тұтынушы 3 жылға бөлмей, қаржысын үлкен көлемде салып, жинай алады. Несие алатын кезде «Отбасы Банк» салымшының банктегі тарихына қарайды. Егер тұтынушы 3 жылға жеткізбей немесе 3 жыл бойы жинап, бірақ уақытылы жинамаған болса, төлем қабілеттілігін растайды. Одан бөлек атында басқа банктен кредиттері бар ма, қанша кредиті бар, уақытылы төлем жүргізіп отырды ма, барлығын тексеретін болады. Сонымен қатар, депозиттің тарихын да қараймыз. Жалпы кез келген тұтынушы несиеге үй рәсімдемей тұрып, басқа банктердегі несиелерін мүмкіндігінше жауып тастағаны дұрыс. Мысалы, кейбір санаттағы тұтынушылар несиелерін кешіктіріп, уақытылы төлемей, несие тарихын бүлдіріп алған болып шығады. Оларға да несие рәсімдеуге болады, бірақ олар аталған несилерін жауып, кем дегенде 3 айдан кейін ғана өтінім беруге келе алады. Өйткені несие тарихы тазармайынша, ипотека рәсімдей алмайды.
— Ендеше «Отбасы банкіндегі» тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі бойынша ипотекалық тұрғын үй қарызын алу алгоритімін айтып өтсеңіз.
— Тұтынушының бірінші қадамы – депозит, счет ашу. Екінші қадамы кем дегенде 3 жыл депозитке ақша жинау керек. Мәселен, тұтынушы 20 миллион тұратын үйді алғысы келсе, сол 20 миллионның 10 миллионын 3 жылда жинауы қажет. 3 жыл уақыт өткеннен кейін депозит бойынша барлық талаптарды орындаса, мұндағы талаптар дегеніміз:
— Депозитке 3 жыл уақыт болу керек;
— Үйдің 50%-ы жиналған болу қажет;
— Бағалау көрсеткіші 16-ны көрсету керек.
Сол кезде қалған 10 миллионын банк тұтынушыға төменгі пайызбен, яғни 3,5-5% аралығында береді.
— Қазақстандықтар биыл тағы қандай ипотекалық бағдарламаларға қатыса алады? Олардың шарттары мен талаптары қандай?
— Қазақстан бойынша биыл нақты қандай ипотекалық бағдарламалар болатынын айта алмаймын. Өйткені қолымызда толық ақпарат әзірге жоқ. Бірақ жақын арада «Отау», «Наурыз» бағдарламалары қосылады деп күтілуде. Сонымен қатар, әкімдікте үй кезегінде тұрғандар мен халықтың әлеуметтік жағынан осал тобына жататын адамдар үшін «Шаңырақ» бағдарламасы жүзеге асады деп күтілуде. Жақында ғана, тамыздың 7-сі күні «Алматы жастары» бағдарламасы аяқталды. Бұл бағдарлама әр аймақта жүзеге асырылып жатқан жастарға арналған бағдарлама. Алматыда «Алматы жастары» ,Жетісу өңірінде «Жетісу жастары» тағы басқа атаумен аталады. Бұл бағдарлама әр қалада әр түрлі уақытта болады. Кез келген өңірдің тұтынушысы, ипотекалық бағдарламалар туралы ақпарат алғысы келсе, сол қаланың «Отбасы банк» инстаграм парақшасына жазылып, қарап отырса болады. Біз бағдарламалар туралы қандай да бір жаңа ақпарат шықса, міндетті түрде бөлісетін боламыз.
— Ал баспана бағасын тұрақты ұстап тұру үшін не істеу керек?
— Баспана бағасын тұрақты бір деңгейде ұстап отыру қиын және баспана бағасына әсер ететін факторлар көп. Үй алушылардың басым бөлігі мегаполистерден үй алғысы келеді. Үйлері барлар баласына, туысқанына баспана алып беруді қалайды. Содан не керек, сұраныс болғасын баға өседі. Ал шарықтап жатқан бағаны заңмен реттеу қиын. Себебі нарықтық экономика. Нарық заңында сұраныс артқан сайын, бағада өседі. Сәйкесінше, жеке кәсіпкерлер мен құрылыс компаниялары көп. Олардың түпкі мақсаты – пайда табу. Одан кейін Алматы, Астана секілді ірі қалаларда жер қымбат. Жерден бөлек құрылыс заттарының да бағасы шарықтап тұр. Ал құрылысқа қажет заттардың 80 пайызға жуығы шетелдерден келеді. Яғни, Ресей, Қытай, Түркия, Германия және тағы басқа мемлекеттердің нарығынан құрылыс материалдары алынады. Ал бұл қымбатшылыққа әкелетін негізі фактор. Екіншіден спекуляция деймізғой алып-сатарлар. Мысалы, ақшасы бар адамдар жаңа салынып жатқан үйді салып алады да, үй салынып біткеннен кейін қымбат бағада сатады.
Сонымен қатар, 2021 жылы белгілі бір адамдар саны зейнетақы қорындағы қаржысының бір бөлігін пайдалана алады деген шыққаннан кейін, баспана бағасы тағы шарықтап кетті. Сондан бері үйдің бағасы түсті немесе бір орында тұр деп айта алмаймын. Тек өсіп келе жатыр. Одан бөлек бізде баспана бағасын қадағалайтын ұйым жоқ. Үйдің бағасы инфлияцияға байланысты болады ғой. Мысалы, инфлияция деңгейі 7-10 пайызы болса, үйдің де бағасы сол деңгейде өсіп тұрады. Жалпы нарықтағы бағаны ешкім қадағалай алмайды. Бірақ мемлекет тарапынан арнайы құрылыс материалдарының бағасын қадағалауға болады деп ойлаймын. Баспана бағасын тұрақты ұстап тұру үшін құрылыс материалдарының басым бөлігін өзіміз де шығару қажет. Ипмортқа тәуелді болмау керек. Сонымен қатар, елімізде бір адамның басында 15-20 үйі бар жайттар да кездеседі. Меніңше, бұл жағынан да шектеу қою керек. Немесе сатып алған үйлерін, белгілі бір мерзімге дейін сата алмайды деген шектеу енгізу керек пе деп есептеймін. Мәселен, «Алматы жастары» бағдарламасына қатысушылар нарықтан көбіне бір бөлмелі үй іздейді. Сол сәтте Алматы нарығының ұсынысында 300-дей ғана баспана болса, бағдарламадан өткен 1000-ға жуық адам пәтер іздеп жүреді. Бұл баспана бағасының өсуіне тікелей әсер ететін құбылыс. Нәтижесінде сатушылар ең нашар деген үйін 15-20 миллион аралығына бағалап қояды.
— Алматы қаласында жер сілкінісіне байланысты үйлердің бағасы түсті ме?
— Жер сілкінісінен кейін үйдің бағасы қатты түсті деп айта алмаймын. Бірақ белгілі бір уақыт аралығында үйдің бағасы тоқтап қалды. Жер сілкінісіне дейін көпқабатты үйлерге сұраныс жоғары болса, жер сілкінісінен кейін халық көпқабатты үйден шошып қалды. Бірақ бұл бағаның түсуіне әсер етпеді.
— Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Ақбота Ерболқызы
