Апелляциялық іс жүргізу — бұл бірінші сатыдағы соттың сот актілерін (шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын) тараптардың шағымы, прокурордың наразылығы немесе іске қатысушы тұлғаның бастамасы бойынша қайта қарау процесі. Ол сот төрелігін жүзеге асырудың маңызды кезеңі болып табылады және бірінші сатыдағы сот қабылдаған сот актісінің заңдылығы мен негізділігіне тәуелсіз екінші тексеру жүргізуге бағытталған.
Апелляциялық іс жүргізу Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі — ҚР АПК) арнайы нормаларымен, атап айтқанда апелляциялық шағым жасауға арналған бөліммен (401–424-баптар) реттеледі.
ҚР АПК-нің 401-бабына сәйкес апелляциялық шағым жасау құқығына мыналар ие:
- процесс тараптары (талапкер, жауапкер);
- іске қатысатын өзге де тұлғалар;
- іске қатыспаған, бірақ сот актісімен құқықтары мен міндеттері қозғалатын тұлғалар.
Апелляциялық сатыдағы сот істі апелляциялық іс жүргізуге арналған баптарға сәйкес қарайды. Іс дайындық аяқталғаннан кейін, ҚР АПК-нің 415–416-баптарына сәйкес сот талқылауына тағайындалады.
Апелляциялық сатыдағы сот істі қарау барысында келесі шешімдердің бірін қабылдауға құқылы:
- бірінші сатыдағы сот шешімін өзгеріссіз қалдыруға;
- сот шешімін өзгертуге;
- сот шешімін толық көлемде жоюға;
- сот шешімін ішінара жоюға немесе іс жүргізуді тоқтатуға.
Апелляциялық шағым немесе прокурордың наразылығы сот актісін шығарған сотқа, іске қатысушылардың санына сәйкес көшірмелерімен бірге беріледі.
Апелляциялық шағым, егер ҚР АПК нормаларында өзгеше көзделмесе, бірінші сатыдағы соттың сот актісі түпкілікті нысанда шығарылған күннен бастап бір ай ішінде берілуге тиіс.
Егер сот актісінің көшірмесін іске қатысушы тұлға кешірек алған болса, апелляциялық шағым беру мерзімі сот актісінің көшірмесі табыс етілген күннен бастап есептелуі мүмкін. Бұл ереже тараптар мен олардың өкілдері үшін ерекше маңызға ие.
ҚР АПК талаптарына сәйкес апелляциялық шағымда мыналар көрсетілуі тиіс:
- Апелляциялық сатыдағы соттың атауы;
- Шағым беруші тұлғаның тегі, аты, әкесінің аты (бар болса) және оның процестік мәртебесі;
- Шағым жасалып отырған сот актісі туралы мәліметтер;
- Сот актісінің заңсыздығы немесе негізсіздігі жөніндегі дәлелдер, бұзылған құқықтық нормаларды көрсете отырып;
- Қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі;
- Шағым берілген күн және шағым берушінің қолы.
Қосымша ретінде апелляциялық шағымның және оған қоса тіркелген материалдардың іске қатысушы барлық тұлғалар үшін көшірмелері қоса беріледі.
ҚР АПК-нің 405-бабына сәйкес апелляциялық шағым түскеннен кейін бірінші сатыдағы соттың судьясы:
- бес жұмыс күні ішінде апелляциялық шағымның және оған қоса тіркелген материалдардың көшірмелерін іске қатысушы тұлғаларға жіберуге;
- оларға өз құқықтарын, оның ішінде апелляциялық шағымға қарсылық білдіру құқығын түсіндіруге;
- апелляциялық шағым беру мерзімі аяқталғаннан кейін істі апелляциялық сатыдағы сотқа жіберуге міндетті.
Бұл — істің апелляциялық сатыда уақтылы әрі дұрыс қаралуын қамтамасыз ететін маңызды процессуалдық міндет.
Апелляциялық шағым апелляциялық сатыдағы сотқа түскен сәттен бастап істі қарауға ресми түрде дайындау басталады. ҚР АПК-нің 414-бабына сәйкес апелляциялық сатыдағы сот:
- бірінші сатыдағы соттың ҚР АПК нормаларын дұрыс қолдануын тексереді;
- апелляциялық шағымда баяндалған талаптар мен дәлелдерді ескереді;
- сот отырысын тағайындауға дейін заңнамада көзделген өзге де процессуалдық әрекеттерді жүзеге асырады.
Бұл дайындық шаралары істің материалдарының толықтығын тексеруді, қоса тіркелген құжаттардың ҚР АПК талаптарына сәйкестігін анықтауды, іске қатысушы тұлғаларды айқындауды және өзге де маңызды ұйымдастырушылық әрекеттерді қамтиды.
ҚР АПК нормаларына сәйкес тарап жаңа дәлелдемелерді тек оларды бірінші сатыдағы сотта ұсынуға мүмкіндік болмағанын дәлелдейтін дәлелді себептер болған жағдайда ғана ұсынуға құқылы. Бұл норма объективті себептермен бұрын ұсынылмаған материалдарды ескеруге мүмкіндік береді.
Бұл ретте апелляциялық сатыдағы сот мұндай дәлелдемелерді апелляциялық іс жүргізу шеңберінде, құқықтық негізділік қағидатын басшылыққа ала отырып бағалайды.
Іс материалдарын апелляциялық сатыдағы сотқа беру апелляциялық шағым беру мерзімі аяқталғаннан кейін немесе барлық қажетті қарсылықтар түскен соң жүзеге асырылады. Іс апелляциялық шағыммен, қоса тіркелген құжаттармен және процессуалдық актілердің көшірмелерімен бірге белгіленген тәртіппен жолданады.
Істі апелляциялық қарауға дайындау кезінде келесі талаптарды қатаң сақтау қажет:
- процессуалдық мерзімдерді;
- апелляциялық шағымның мазмұны мен оған қоса тіркелетін құжаттарға қойылатын талаптарды;
- дәлелдемелік базаның толықтығын.
Осы кезеңдегі бұзушылықтар апелляциялық шағымды қозғалыссыз қалдыруға, істі қайтаруға, оны қараудан бас тартуға немесе апелляциялық шағым беру мерзімін өткізіп алуға әкеп соғуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында істі дайындау және оны апелляциялық сатыдағы сотқа беру — бұл бірінші сатыдағы сот актісіне тәуелсіз екінші тексеруді қамтамасыз етуге бағытталған, көпсатылы әрі қатаң регламенттелген процесс. Ол ҚР АПК-нің нормаларымен (оның ішінде 401–405, 414, 424-баптар және басқа да баптар) реттеледі, бұл нормалар тараптардың құқықтарын, апелляциялық шағым беру тәртібін, шағымның мазмұнын, бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың әрекеттерін, сондай-ақ процессуалдық кепілдіктерді айқындайды.
Осы нормаларды тиімді қолдану апелляциялық сатыда сот процесінің әділдігін, объективтілігін және заңдылығын қамтамасыз етеді және азаматтар мен ұйымдардың процестік құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады.
Джумагалиева Д.Б.
Ұлытау облысының мамандандырылған
ауданаралық экономикалық соты
