Зауре ЖАРЫЛҚАСЫНОВА, Қызылорда облысы мамандандырылған ауданаралық əкімшілік сотының судьясы
Қазақстан Республикасының «Мемлекеттiк сатып алу туралы» 2024 жылғы 1 шiлдедегi No106-VIII заңына Мемлекет басшысының қол қойғаны белгiлi. Қоғам үшiн маңызды бұл құжат 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа ендi. Бұл заңның қоғам үшiн орны ерекше. Өзгерiстердiң негiзгi мəнi сатып алу процесiн оңтайландыруға, қадамдарды барынша жеңiлдетуге бағытталған. Мемлекеттiк сатып алуларға қатысты даулар экономикалық соттарда қаралатындықтан, заңдағы өзгерiстердi көпшiлiкке таныстырып, негiзгi артықшылықтарын жан-жақты хабардар ету өзектi.
Жаңа заңға байланысты өте қызу пікірталастар орын алды. Осының өзі құжаттың ел үшін қаншалықты маңызды екенін аңғартса керек. Қолданысқа енгеніне бір айдан аса уақыт өткен «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңда бұған дейінгі тəжірибеде өзін-өзі ақтаған оң жетістіктердің барлығы сақталған. Ал азаматтардың көңілінен шықпаған ұзақ мерзім, сапаға қатысты шағымдар мейлінше ескеріле отырып, сатып алу рəсімдерін толығымен жеңілдету, мерзімдерді барынша қысқарту, нəтижелерге шағымдану жүйесін қайта қарау, жаңа институттарды, соның ішінде қоғамдық мониторинг институты, келісімшарттар жəне оффтейк-келісімшарттар институттарын іске қосуға маңыз берілген.
Жаңа заңның құрамында да айтарлықтай өзгеріс бар. Мəселен, заңның ескі редакциясында 52 бап болса, жаңа заң 29 баптан тұрады. Яғни, құжатта мемлекеттік сатып алу процесіне қатысты басы артық қағидалар алынып, тек негізгі аспектілер ғана жинақталған.Сонымен бірге, сатып алу процесін толық автоматтандыруға жəне барлық қатысушылар үшін ашықтықты қамтамасыз етуге басымдық берілгенін бағамдауға болады. Осындай жаңа тетіктің арқасында кез келген азаматтың сатып алудың барлық кезеңдерін қадағалауына мүмкіндік туды.
Заңның 23-бабында мемлекеттік сатып алу туралы заңнаманың сақталуын бақылау реті дəйектелген. Соған сай бақылауды уəкілетті орган «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңына жəне «Мемлекеттік аудит жəне қаржылық бақылау туралы» заңына сəйкес жүзеге асырады. Уəкілетті орган əлеуетті өнім беруші, конкурсқа не аукционға қатысушы тапсырыс берушінің, ұйымдастырушының əрекетіне, шешіміне шағым жасап жазбаша жолданым бергенде, құқық қорғау органдарының қаулы- лары түскенде бақылауды жүзеге асырады. Ал осы бақылау іс-шарасы барысында бақылау объектісінің заң талаптарын бұзғаны анықталса, алдымен анықталған бұзушылықтарды жою туралы нұсқама, хабарлама жібереді. Сонымен қатар, заңнама талабын бұза отырып жасалған, күшіне енген шарттарды жарамсыз деп тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінеді. Егер бақылау объектісінің құрамында қылмыстық құқық бұзушылық белгілері бар əрекет жасау фактісі анықталса, бес жұмыс күні ішінде аталған əрекеттің жасалғаны туралы ақпаратты жəне осындай фактіні растайтын құжаттарды құқық қорғау органдарына беруге міндетті. Тағы бір ескерерлігі – уəкілетті орган мен мемлекеттік аудит жəне қаржылық бақылау органдарының əрекетіне, сондай-ақ шешімдеріне де Қазақстан заңнамасында белгіленген тəртіппен шағым жасау мүмкіндігі қарастырылған.
Сонымен бірге жаңа заңда жеткізушілердің жауапкершілігін күшейтуге айрықша мəн берілген. Өйткені сот тəжірибесінде жауапсыз жеткізушілерге қатысты даулардың жиі кездескені жасырын емес. Мемлекеттік сатып алу аясында өз міндетіне алған іс пен қызметті бастағанымен, соңына жеткізе бермейтін жеткізушілер баршылық. Алдыңғы заң шеңберінде оларға тек айыппұл түрінде жауаптылық белгіленетін. Бірақ мұндай тетік жеткізушілердің жауаптылығын көтеруге айтарлықтай əсер етпегені анық. Осы жағдайларды ескере отырып, жаңа заңда жеткізушілердің жауапкершілігін арттыруға ықпал ететін пəрменді тетіктер қарастырылған. Соның ішінде сыбайлас жемқорлықпен байланысты құқық бұзушылық жасаған əлеуетті өнім берушінің, басшының немесе құрылтайшының мемлекеттік сатып алуларға қатысуына тыйым салынды. Жалақы бойынша мерзімі өткен берешегі бар əлеуетті өнім берушілер де мемлекеттік сатып алуларға жіберілмейді.
Заңда отандық тауар өндірушілерді қолдауға да терең мəн берілгенін айта кеткеніміз жөн. Бұл, əсіресе, ауыл, аймақ əкімдерінің тапсырысымен байланысты. Білігі мен мүмкіндігін ескермей жатып, республиканың бір өңірінен екінші өңіріндегі тапсырысқа өтінім беретіндер аз емес. Мемлекеттік сатып алу саласындағы жүйелілікті бұзатындар да солар. Жаңа заңда осы мəселелердің барлығы таразы басына салына отырып оң шешімін тапқан. Осылайша бүгінде құны 100 айлық есептік көрсеткішке (АЕК) дейінгі тауарларды, 500 АЕК-ке дейінгі жұмыстар мен қызметтерді бір көзден сатып алу құқығы қарастырылып отыр. Ауыл əкімдіктері үшін мұндай тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу шегі 3000-нан 4000 АЕК-ке дейін ұлғайтылды. Сондай-ақ төтенше жағдайлардың алдын алуға қажетті тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді бір көзден сатып алу мүмкіндігі бекітілген.
Тағы бір жаңашылдық – мемлекеттік сатып алуды өтпеді деп танудың негіздері қайта қаралды. Бұл өзгеріс рəсімдерді оңайлату жəне сыбайлас жемқорлық тəуекелдерін болдырмау үшін қолға алынғаны белгілі. Айталық, бұрын тек бір əлеуетті өнім беруші қатысқан жағдайда сатып алу конкурсы өтпеді деп танылатын. Ал қазіргі кезде егер өнім берушінің біліктілік талаптары сай болса, онымен шарт жасасу көзделген.
Мемлекеттік сатып алу туралы заңда тапсырыс берушінің, ұйымдастырушының, сараптама комиссиясының əрекетіне, шешіміне шағым жасау тəртібі де толық көзделген. Яғни, жаңа заңның 25-бабында көрсетілгендей, жоғарыдағы тұлғалардың əрекеті мен шешімі əлеуетті өнім берушінің құқығы мен заңды мүддесін бұзған жағдайда шағым жасауға мүмкіндігі бар. Ол үшін əлеуетті өнім беруші мемлекеттік сатып алудың қорытындысы туралы хаттама орналастырылған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде веб-портал арқылы шағым бере алады. Мұндай шағым берілген жағдайда, шарт жасасу мерзімі шағымды қарау мерзімі аяқталғанға дейін тоқтатыла тұрады.Тапсырыс беруші, ұйымдастырушы, бірыңғай ұйымдастырушы үш жұмыс күні ішінде шағымды қанағаттандыру не қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім қабылдайды. Əлеуетті өнім беруші осы шешіммен келіспеген жағдайда, Қазақстан заңнамасына сəйкес сотқа шағым жасауға құқылы. Мұндай дауларды сотқа дейінгі реттеу тəртібімен қарау міндетті екенін де ескергеніміз жөн.
Қоғамға осындай іргелі өзгерістер əкелген «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңның тиімді тетіктері баршылық. Бұл – құжат сатып алу жүйесін жеңілдету мен модернизациялаудағы маңызды қадам. Жаңа заңнан көпшіліктің күтері көп.
