— Қазіргі таңда қоғамның басты мәселесінің бірі – баспана мәселесі. Елімізде баспанаға өтініш берушілер саны да жыл санап артып келеді. Енді оған жастар санатындағы азаматтардың жас шегі 14-35 жасқа өскеннен кейін жастарды баспанамен қамту мәселесі бұрынғыдан да күрделене түсті. Қалай ойлайсыз, баспана мәселесінің түпкі себебі неде?
— Бұл мәселеде бірінші кезекте сол азаматтардың қалаға көшуі, урбанизация мәселесі өз рөлін ойнап тұр деп айтуға болады. Ірі қалаларға азаматтардың көшіп келуі, ауылдық жерлерден қалға келу үрдісі ретінде қалыптасқан. Сондықтан үлкен қалаларда бағалар тек қана шарықтамаса, төмендейтін түрі жоқ. Сондай-ақ, құрылыстың өзі жалпы бізде жеткіліксіз деп айтуға толық негіз бар. Жылда 15 миллион шаршы метр, 17 миллион шаршы метр үй салынды деп айтып жатқанымызбен, оның барлығы жылына 100 мың адамға 100 мың тұрғын үй сыйлауға жететін шаршы метр көлемі. Ал оның ішінде тұрғын үйлер бизнес-класс, комфорт-класс, эконом-класс деп бөлінеді. Сонда шыныменде зәру азаматтарға оның аз ғана бір бөлігі тиесілі болады да, сәйкесінше көп азаматтар үйге зәру болып қала береді. Ал құрылыс нарығындағы қарқынды ұлғайту арқылы біз бұл мәселені шеше алмаймыз. Өйткені, 17 миллион шаршы метрдің өзі баспанаға мұқтаж жандарды толығымен қамтамасыз етуге жетпейді. Айталық жылына 100 мың отбасын қамтамасыз ететін 100 мың эконом-класстағы үй салған күннің өзінде, бізде кезекте тұрған азаматтың саны 600 мыңнан асады. Демек жыл осы құрылысқа сақталатын болса кезекте тұрған зәру азаматтардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін әлі 6 жыл қызмет жасау керек деген сөз. Шын мәнінде баспанаға мұқтаж деген халықтың саны 2-2,5 миллион арасында. Онда әлі 20 жылдан астам уақыт осындай қарқынмен жұмыс жасау керек деген сөз. Менің түсінігімше, бізге құрылыс қарқынын одан әрі тереңірек, көбірек күштейту қажет. Құрылыс компаниялары арасында бәсекелестік орта түзілуі керек. Сол кезде ғана осы сұранысты өтеуге бір мүмкіндік жолы ашылады. Одан кейін 2000 жылдарда бізде «Бэби-бум» болған. Ол азаматтардың бәрі өсіп, жетілді. Міне сол азаматтарда үйге деген сұранысты арттырып отыр. Жалпы елімізде үйге деген сұраныс артпаса, кеміген емес. Ал енді осы сұранысты қанағаттандыру үшін біздің құрылыс нарығы қаншалықты дайын? Бұл бірінші кезекте қойылатын сұрақ, өзекті мәселе деп есептеймін. Одан бөлек, мәселен, биыл елімізде көптеген аймақтарды су басты. Қаншама азаматтарымыздың баспаналары судың астында қалды. Салдарынан үкімет баспанасыз қалған жандарды тұрғын үйлермен қамтамасыз етуге, қалыпқа келтіруге күш салып жатыр. Менің ойымша, бұл орайда мемлекет тарапынан «Әрбір қазақ үйлі болуы керек» деген сияқты кешенді бағдарлама қабылданып, жүзеге асатын болса, бүкіл ел бойынша тұрғын үйлер салып, қаншама құрылысты кеңейтіп, үлкен қадамдар жасайтын болса, онда ел экономикасы едәуір жақсарып, экономикалық әлеуеті де алға қарай басар еді. Ал баспаналы болған халықтың сәйкесінше мемлекетке деген сенімі күшейе түсері анық.
— Ипотекалық бағдарламалар қатары жыл сайын көбейіп келеді. Олардың ұсынатын мүмкіндіктері мен қоятын шарттары да әртүрлі. Саны артқан бағдарламалар баспана түйткілін шеше алды ма?
— «Халықтың тұрмыс сапасын арттырудың басты шарттарының бірі – тұрғындарды қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету» деп үнемі айтылып та, жазылып та келеді. Демек, қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету — мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты міндеттерінің бірі. Бұл орайда, үкімет баспана мәселесі бойынша бірқатар тиімді шараларды қолға алып жатыр. Соның бірі осы ипотекалық бағдарламалар. Оның ішінде «7-20-25», «Баспана Хит», «Наурыз», «Шаңырақ», «Бақытты отбасы», «Алматы жастары», «Астана жастары» тағы басқа мемлекеттік бағдарламалар бар. Бұл бағдарламалар мыңдаған адамды ғана баспанамен қамтамасыз ете алады. Ал шын мәнінде кезекте тұрған азаматтардың саны өте көп. Мыңдаған адамның ғана мәселесін шешу, ал миллиондаған адамның үйсіз жүруі ол қоғамдағы проблеманы шешпейді. Керісінше, азаматтардың баспанаға мұқтаждығын арттырады. Жалпы баспанамен қамтуға арналған мемлекеттік бағдарламалар іске қосылғанда да баға өсетін үрдіс бар. Қолжетімді тұрғын үй бағдарламалары пайда болғанда сатушылар сатуға қойған пәтері мен үйінің бағасын өзгерте бастайды. Жалпы елімізде баспана бағасына әсер етіп отырған негізгі факторлардың бірі – доллар бағамы. Қалай доллар құны артып, теңге құнсызданады, солай баспана бағасы өседі. Бұған бірінші себеп, доллар әлемдік нарықта болған соң, ол бізге әсерін тигізеді. Екінші, құрылыс материалдары шетелден алып келгеннен кейін ол бағаның ішіне кіреді. Әрине, бұдан өзге де әсер етуші факторлар бар.
— Баспананың қолжетімді болуына жағдай жасау үшін не істеу керек?
— Бізде Ұлттық банктың жүргізіп отырған ақша-несие саясаты бар. Сол жерде инфляциялық таргеттеу деген саясат бар. Егер сол саясатқа қарайтын болсақ, 2025 жылдан ары қарай Қазақстанда инфляция 4% деңгейінде болуы керек деген талап бар. Егерде инфляция сол 3-4% деңгейінде болса, елімізде базалық пайызда төмендейді. Қазіргі кезде базалық пайыз 14%-дан асады. Демек елімізде ең төменгі пайыз сол деген сөз. Ал екінші деңгейлі банктер өздері несие алса, соның үстіне несие алады. Ал халыққа несие берсе, оны еселеп береді. Қазіргі ипотекалық несиелерді қарасаңыз кемі 18%. Ал ондай пайыздар әрине халықтық мүмкіншілігінен жоғары. Мұндай пайызбен несие алу әрбір адамды тығырыққа тірейді. Тек дөңгелеп тұрған кәсібі бар азаматтар ғана мұндай пайызды төлей алады деп айтуға болады. Ал қарапайым халық, жалпы қарапайым еңбекақы алып отырған адамдар мұндай несиені төлей алмайды. Сондықтан да, ақша-несие саясатын дұрыс жүргізіп, инфляция деңгейін төмендетсек, онда жоғарыда атап өткен пайыздық мөлшерді 7%-ға дейін түсіруге болады. Бұл дегеніміз кез келген екінші деңгейлі банктен ертең 8-9%-бен несие алуға болады деген сөз. Мұндай пайыз көпшілік үшін қолайлы және қолжетімді болады. Ал баспанаға мұқтаж жандар кез келген екінші деңгейлі банктен төменгі пайызбен несие рәсімдеп, үй алуына болар еді. Бір сөзбен айтқанда, инфляциялық таргеттеу саясаты дұрыс жүзеге асса, елімізде инфляция қалыпқа келетін болса, сөз жоқ онда ипотекалық бағдарламалар да, банктердің тарапынан берілетін пайыздардың бәрі төмендейді. Сонымен қатар, мемлекет құрылыс компанияларының келуіне, жаңа бәсекелестік ортаның құрылуына мұрындық болып, соған күш салатын болса, бәсекелестік орта, жаңа компаниялар, құрылыс компанияларының барлығы қажетті көлемдегі шаршы метрде тұрғын үйлердің бәрін қоғамға ұсына бастайды. Сол кезде баспана бағасы да бірте-бірте қалыпқа келеді және халық үшін қолжетімді болады деп ойлаймын. Сол кезде тұтастай болмаса да, баспанаға мұқтаж жандардың басым бөлігі үйлі бола алады. Жалпы нарықтағы бағаны қадағалау қиын. Дегенмен мемлекет тарапынан арнайы құрылыс материалдарының бағасын қадағалауға болады. Сондай-ақ құрылыс компанияларына отандық құрылыс материалдарын, өнімдерін пайдалану туралы шарт қою қажет. Сол кезде тұрғын үйдің бағасы қалыпқа келеді деп айтуға негіз бар.
— Жасыратыны жоқ, пәтер жалдап тұратындардың көбі – қазақ отбасылары. Олардың ішінде әлі де болса депозит ашпаған, баспана үшін ақша жинамай жүрген адамдар жетерлік. Сондай категориядағы азаматтар үшін қандай кеңес берер едіңіз?
— Иә, біздің қоғамда жалпы қаражат жинақтаудың мәдениеті әлі қалыптаспаған. Осыған біз қатты көңіл бөлу керекпіз. Мемлекет тарапынан көңіл бөлінуі үшін қаржылық сауаттылықты арттыру бойынша кешенді бағдарлама әзірленуі қажет.
— Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Ақбота Ерболқызы
