Қызыл Жарты Ай – халықаралық гуманитарлық құқықтың маңызды бөлігі ретінде бейбітшілік пен көмек көрсетудің жаһандық символы. Бұл ұйым әлем бойынша 190-нан астам елде жұмыс істеп, табиғи апаттар мен қарулы қақтығыстар кезінде миллиондаған адамдарға қолдау көрсетуде. 2024 жылдың 27 қыркүйегінде Нью-Йорктегі БҰҰ штаб-пәтерінде Қазақстан, Бразилия, Иордания, Қытай, Франция және Оңтүстік Африка мемлекеттері Халықаралық Қызыл Крест комитетімен (ХҚКК) бірлесіп, жаһандық халықаралық гуманитарлық құқыққа (ХГҚ) қатысты саяси міндеттемелерді жандандыру бойынша бастама көтерді. Бұл бастама Женева конвенцияларын адал орындау мен ХГҚ бұзушылықтарын болдырмауға бағытталған.
Алматы қаласында 2025 жылдың 6 ақпанында Нархоз университетінің Құқық және мемлекеттік басқару мектебінде «Ұлттық Қызыл Крест және Қызыл Ай қоғамдары: қызметінің құқықтық негіздері және соғыс құрбандарын қорғау жөніндегі Женева конвенцияларын жүзеге асырудағы рөлі» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Бұл іс-шара ҚР Қызыл Ай ұлттық қоғамы туралы заңды қабылдаудың маңыздылығын талқылауға арналды. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, Қызыл Ай ұлттық қоғамдарының тиісті құқықтық мәртебесін заңды түрде бекіту олардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қазақстан бұл тұрғыда әлі де артта қалып отыр. Дөңгелек үстелге ХҚКК Орталық Азиядағы аймақтық делегациясының басшысы Бильяна Милошевич, ХҚКК Қазақстандағы миссиясының басшысы С.Т. Сағымбаев, ҚР Қызыл Ай қоғамының президенті Е.Қ. Арғымбаев, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты И.В. Смирнова және басқа да тұлғалар қатысты. Шарада Женева конвенцияларының құндылықтарын ҚР заңнамасына енгізу мәселелері қарастырылып, ұлттық қоғамның құқықтық негіздерін нығайтуға арналған нақты ұсыныстар әзірленді. Бұл бастама халықаралық және ұлттық деңгейде гуманитарлық құқықтың рөлін күшейтуге, осал топтарға көмек көрсетуге және бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға бағытталған үлкен қадам болды. Қызыл Жарты Ай қоғамының жұмысы болашақта Қазақстандағы гуманитарлық қызметтердің тиімділігін арттыруға ықпал етеді деп күтілуде.
Ұлттық қоғамдардың рөлі МККК-нің Орталық Азиядағы Өңірлік Делегациясының басшысы Бильяна Милошевич:
– Халықаралық гуманитарлық құқық (ХГҚ) дегеніміз не және оның маңызы неде?
Халықаралық гуманитарлық құқық – бұл қарулы қақтығыстар кезінде бейбіт тұрғындарды, медициналық қызметкерлерді, әскери тұтқындарды қорғауға және соғыс жүргізудің әдістерін реттеуге арналған құқықтық жүйе. Оның негізгі мақсаты – қарулы қақтығыстардың салдарын жеңілдету, заңды әскери іс-қимылдар мен адамгершілік қағидаттарының арасындағы тепе-теңдікті сақтау. Бұл құқықтың тамыры тереңге кетеді. Ол ежелгі өркениеттер мен діни нормалардан бастау алып, бүгінгі күнге дейін дамып, жетілдірілді. Қазіргі таңда оның негізі 1949 жылғы Женева конвенцияларында және олардың қосымша хаттамаларында бекітілген.
– Ұлттық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай қоғамдары бұл процесте қандай рөл атқарады?
Ұлттық қоғамдар – халықаралық гуманитарлық құқықты жүзеге асырудағы маңызды құралдардың бірі. Олар мемлекеттің ресми емес, бірақ маңызды серіктесі ретінде әрекет етіп, гуманитарлық көмек көрсетеді, құқықтық нормаларды насихаттайды және халықтың гуманитарлық құқыққа қатысты ақпараттануын арттырады. Ұлттық қоғамдардың ерекше міндеттерінің бірі – үкіметпен ынтымақтастық орнатып, Женева конвенцияларының орындалуын қамтамасыз ету. Олар соғыс немесе төтенше жағдай кезінде гуманитарлық көмек көрсетумен қатар, мемлекетке бейбіт уақытта ХГҚ нормаларын енгізуге көмектеседі. ҚР Қызыл Жарты ай қоғамы ХГҚ-ны ұлттық және халықаралық деңгейде іске асыруға үлес қосуда. Ұлттық қоғам Алматы мен Қазақстанның 17 өңірінде жұмыс істейді, бұл оған халық пен жергілікті билік органдары арасында ХГҚ туралы ақпарат таратуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, өткен жылдың соңында Қазақстанның бес облысында Женева конвенцияларының 75 жылдығына арналған дөңгелек үстелдер ұйымдастырылды. Сонымен қатар, Қазақстан Қызыл Жарты ай қоғамы ХГҚ және гуманитарлық қағидаттарды халықаралық деңгейде ілгерілетуде маңызды рөл атқара алады. Қоғам Қызыл Крест және Қызыл Жарты айдың халықаралық конференцияларына белсенді қатысып келеді. Мысалы, өткен жылы өткен конференцияда «Халықаралық гуманитарлық құқықты сақтау мәдениетін қалыптастыру» және «Қарулы қақтығыстар кезінде ИКТ саласындағы әрекеттерден азаматтық тұлғалар мен объектілерді қорғау» атты екі қарар бірауыздан қабылданды.
Мемлекеттер Женева конвенцияларымен және олар бекіткен қосымша хаттамалармен байланысты. Сондықтан олар осы шарттардың орындалуын қамтамасыз ету үшін оларды тарату және жүзеге асыру үшін барлық қажетті шараларды қабылдауы керек. Ұлттық қоғамдар оларды осы міндеттерді шешуде қолдай алады. Қозғалыс Жарғысына сәйкес Ұлттық қоғамдардың көмегі коммуникация, оқыту немесе ақпараттық-ағарту қызметі арқылы ХМК таратумен шектелмейтінін атап өту қызықты. Бұл сондай-ақ осы мақсатқа жетуге бағытталған кез келген іс-шараларды немесе бастамаларды қамтуы мүмкін IHF-ті орындау үшін олардың билік органдарымен ынтымақтастықты білдіреді. Негізгі мысалдардың бірі-МГП-ны ұлттық деңгейде жүзеге асыру: ұлттық қоғамдар әскери және бейбіт уақытта МГП нормаларын толық жүзеге асыруды және сақтауды қамтамасыз ету үшін қабылдануы тиіс Ішкі құқықтық және практикалық шараларды анықтауда және әзірлеуде өз билігіне көмек көрсете алады. Қазақстанның Қызыл Жарты Ай қоғамы соңғы жылдары МГП-ны құрметтеу мен сақтауды нығайту жөніндегі күш-жігерінде Қазақстанның Қызыл Крест пен Қызыл Жарты Ай қозғалысы үшін маңызы арта түскенін ескере отырып, МГП-ны ел ішінде ілгерілетуде анағұрлым белсенді рөл атқара алады. Көпжақтылыққа, халықаралық құқық қағидаттарын ұстануға, жаһандық тұрақтылыққа, қарусыздану процестеріндегі, атап айтқанда ядролық қарусыздану саласындағы көшбасшылыққа тән белгілері болып табылатын дәстүрлі белсенді сыртқы саясаттан басқа, Қазақстан ХҚКК-мен бірлесіп ХҚК-ның саяси міндеттемесін жандандыруға бағытталған бастаманы көтерген әлемнің алты мемлекетінің біріне айналды. Қазақстанның Қызыл Жарты Ай қоғамы Қазақстан билігіне әскери және бейбіт уақытта МГП нормаларының толық орындалуын және сақталуын қамтамасыз ету үшін қабылдануы тиіс Ішкі құқықтық және практикалық шараларды әзірлеуге жәрдем көрсете алады. Осындай мысалдардың бірі «Қазақстан Республикасының Қызыл Жарты Ай Ұлттық қоғамы туралы» заңды қабылдау жөніндегі қазіргі жұмыс болып табылады. Осы Заңның қабылдануы Ұлттық қоғамның төтенше жағдайларда мемлекеттің көмекшісі ретінде тиімді жұмыс істеуі үшін параметрлерді анықтап, жағдай туғызар еді. Тағы бір жарқын мысал 1949 жылғы Женева конвенцияларымен, оларға қосымша хаттамалармен және ұлттық заңнамамен реттелетін қорғаныс эмблемаларын (Қызыл крест, Қызыл Жарты ай, қызыл кристалл) қолдануға қатысты. Мемлекеттер оларды бейбіт уақытта да, қарулы қақтығыстар кезінде де дұрыс пайдалануға жауапты. Олардың демонстрациясын реттейтін ұлттық нормалар көптеген елдердің ұлттық заңнамасына енгізілген. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында халықаралық шарттар негізінде Қызыл Крест, Қызыл Жарты Ай және Қызыл Кристалл эмблемаларын пайдалану және қорғау туралы жеке заң әлі қабылданған жоқ. Бірінші Женева конвенциясының 44-бабы ұлттық заңнамаға және Ұлттық қоғамның тікелей рұқсатына сәйкес бейбіт уақытта эмблемаларды айрықша пайдалануды көздейтінін ескере отырып, Қазақстанда Ұлттық қоғам туралы да, эмблема туралы да заңдардың қабылдануы Қазақстанның Қызыл Жарты Ай қоғамының белсенді күш-жігеріне әкеп соғады.
Қазақстанның Қызыл Ай қоғамының президенті Еркебек Қамбарұлы Арғымбаев:
Жыл сайын Қазақстанның Қызыл Жарты Ай қоғамы төтенше жағдайларға ден қою және ерте қалпына келтіру бағдарламалары шеңберінде көптеген адамдарға көмек көрсетеді. Айта кету керек, Қазақстанның Қызыл Жарты Айы «Қоғамдық бірлестіктер туралы» заңмен реттеледі және мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылмайды.
Ұйым бүкіл ел бойынша табиғи, техногендік және басқа да төтенше жағдайлар кезінде көмек көрсету операцияларын белсенді жүргізеді. Тек 2020 жылдан 2024 жылға дейін су тасқыны, өрттер, жарылыстар, құрғақшылық және басқа да төтенше жағдайлардан зардап шеккен 65 000 адамға көмек көрсетілді.
Ұйымның көпжылдық тәжірибесі COVID-19 пандемиясы кезінде төтенше жағдайлар мен карантин жағдайында тиімді әрекет етуге мүмкіндік берді. Серіктестердің қолдауымен денсаулық сақтау мекемелері мен басқа да қызметтерге 500 000-нан астам жеке қорғаныс құралдары, соның ішінде көп рет қолданылатын және бір реттік қорғаныс костюмдері, респираторлар, медициналық маскалар мен қолғаптар жеткізілді. Денсаулық сақтау министрлігінің ұлттық сараптама орталығының барлық 16 филиалына 120 мың тампон-зондтар мен ПТР тестілеуге арналған 270 реагент жиынтығы тапсырылды. 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай қоғамдары Федерациясының қолдауымен Алматы қаласы мен Алматы облысындағы осал топтардан шыққан шағын және орта бизнес қызметкерлеріне қаржылай көмек көрсетілді. Нәтижесінде жұмысын толық немесе уақытша жоғалтқан 718 адамға көмек берілді.
Қызыл Ай қоғамының төтенше жағдайлар кезіндегі рөлі қандай? Соңғы жылдары қандай ауқымды шаралар атқарылды?
– Қазақстанның Қызыл Ай қоғамы – еліміздегі ең ірі гуманитарлық ұйымдардың бірі. Біздің басты мақсатымыз – төтенше жағдайларға жедел әрекет етіп, зардап шеккен азаматтарға шұғыл көмек көрсету. Осыған байланысты біз бірнеше бағытта жұмыс істейміз: гуманитарлық көмек көрсету, апаттардың алдын алу және қоғамды төтенше жағдайларға дайындау. Мысалы, елдегі төтенше жағдай енгізілген кезде біз отбасылық байланыстарды қалпына келтіруге көмектестік. Сонымен қатар, қабылдау-тарату орталықтарында болған мигранттарға гигиеналық жиынтықтар ұсындық. Қырғызстан, Өзбекстан және Ресей азаматтарына шетелдегі отбасыларымен байланыс орнатуға жәрдемдестік. Осы жұмыстардың аясында 60-тан астам өтініш өңделді. Сондай-ақ, Халықаралық Қызыл Крест Комитетімен және Қырғыз Республикасының Қызыл Жарты Айымен бірлесіп, 78 Қырғызстан азаматының өз отанына оралуын ұйымдастырдық.
– Қарағандыдағы Костенко шахтасында орын алған қайғылы оқиғадан кейін Қызыл Ай қандай көмек көрсетті?
– Бұл біз үшін аса ауыр жағдай болды. Жарылыс салдарынан 46 адам қаза тауып, 29 адам жарақат алды. Біз корпоративтік серіктестеріміздің қолдауымен қаза тапқан шахтерлердің отбасыларына әрқайсысына 1 000 000 теңгеден, ал жарақат алған шахтерлерге 500 000 теңгеден қаржылай көмек көрсеттік. Жалпы саны 75 отбасыға қолдау көрсетілді. Сонымен қатар, Қарағанды облыстық филиалының базасында Кризистік орталық құрылды. Бұл орталық төрт ай бойы жұмыс істеп, жарақат алған шахтерлердің отбасыларына психологиялық қолдау көрсетіп, психоәлеуметтік іс-шаралар ұйымдастырды. Сондай-ақ, балаларға арналған оқыту курстарын өткіздік.
– 2024 жылдың көктемінде елімізде жаппай су тасқындары болды. Бұл жағдайға қалай әрекет еттіңіздер?
– Су тасқыны басталған алғашқы күндерден-ақ Қызыл Ай қоғамы шұғыл түрде әрекет етіп, зардап шеккендерге көмек көрсете бастады. Біз 10 облыста уақытша орналастыру орталықтарында қолдау көрсетіп, азық-түлік, санитарлық-гигиеналық жиынтықтар, төсек-орын жабдықтары мен ауыз сумен қамтамасыз еттік. Жалпы саны 26 мыңнан астам адамға көмек берілді.
Сонымен қатар, бөгеттерді нығайту жұмыстарына қатысқан еріктілерге, әскери бөлімшелерге және төтенше жағдайлар қызметіне арналған тамақтану ұйымдастырылды. Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай қоғамдары федерациясының төтенше жағдайлар қорымен, сондай-ақ бірқатар ірі компаниялардың қолдауымен 1,5 миллиард теңгеден астам сомаға қосымша көмек көрсетілді. Бұл қаражат көпбалалы, толық емес отбасыларға, мүмкіндігі шектеулі жандар мен жалғызбасты қарттарға бағытталды. Қызыл Жарты Ай қоғамы өзінің 2025 стратегиясына сәйкес, климаттың өзгеруінен туындайтын қазіргі және болашақ гуманитарлық әсерлердің деңгейін төмендетуге өз үлесін қосуға тырысады. Осы мақсатта біз елдің апат қаупі жоғары аймақтарындағы қауымдастық деңгейінде апат қаупін азайту және оның салдарын жеңілдету жобаларын жүзеге асыру үшін Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай қозғалысы аясындағы ынтымақтастықты кеңейтудеміз.
Қазіргі уақытта Батыс Қазақстан облысында Италияның Қызыл Крест қоғамымен серіктестікте қауымдастықтарды нығайту, халықтың табиғи апаттар салдарынан туындайтын осалдықтарын азайту мақсатында жұмыс жүргізілуде. Алматы қаласы – Қазақстанның ең халқы тығыз орналасқан қаласы және ол Солтүстік Тянь-Шань сейсмикалық белсенді аймағында орналасқан. Бұл аймақ күшті жер сілкіністерінің салдары болып табылатын ірі тектоникалық жарықтардың болуымен ерекшеленеді. Тарихи мәліметтер бұл аймақта жер сілкіністерінің циклді түрде қайталанатынын дәлелдейді: 1887 жылғы Верный жер сілкінісі (магнитудасы шамамен 7,3), 1889 жылғы Шілік жер сілкінісі (магнитудасы шамамен 8,0) және 1911 жылғы Кемин жер сілкінісі (магнитудасы шамамен 8,2). Осыны ескере отырып, Алматы қаласында, сондай-ақ Алматылық және Жетісу облыстарында Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай қоғамдарының халықаралық федерациясымен және USAID-пен бірлесіп, төтенше жағдайларға дайындық пен оларға ден қоюды қамтамасыз ету мақсатында жергілікті және ұлттық әлеуетті нығайту бойынша жұмыс жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қызыл Жарты Ай қоғамы – еліміздегі жалғыз ресми гуманитарлық ұйым, оның негізгі міндеті – жараланғандар мен науқастарды тасымалдау және емдеу, сондай-ақ табиғи және техногендік апаттар кезінде шұғыл көмек көрсету. Бұл ұйымның қызметі 1949 жылғы Женева конвенциялары мен олардың қосымша хаттамаларында, сондай-ақ БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарларында бекітілген. Заңның қабылдануы Қазақстанның Ұлттық Қоғамының табиғи апаттар мен төтенше жағдайларға дайындық деңгейін арттырып, халықтың әл-ауқаты мен қауіпсіздігін нығайтуға ықпал етеді. Сонымен қатар, климаттың өзгеруі мен табиғи апаттардың көбеюіне байланысты гуманитарлық саладағы жұмыстың тиімділігін арттыруға жол ашады. Бұл Қазақстан халқының мүддесіне жұмыс істейтін маңызды әлеуметтік бастамалардың бірі болмақ.
Аружан Мауленбай
Заң газеті
