Мақалада Қазақстан Республикасының азаматтық процесінде талап қоюды қайтару және талап қоюды қабылдаудан бас тарту институттарының құқықтық табиғаты мен тәжірибелік қолданылуы талданады. Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар қарайтын экономикалық дауларға ерекше назар аударылды. Алматы қаласының МАЭС — тің жалпыланған тәжірибесі негізінде қайтарулар мен бас тартулардың негізгі себептері анықталды, сондай-ақ жол берілетін іс жүргізу қателіктерінің сипаты туралы қорытындылар тұжырымдалды.
Азаматтық істі қозғау кезеңі сот арқылы қорғау құқығын іске асыру үшін, әсіресе іс жүргізу қателігінің бағасы өте жоғары болуы мүмкін экономикалық даулар саласында шешуші болып табылады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде (бұдан әрі —АПК) көзделген талап қоюды қабылдаудан бас тарту және талап қоюды қайтару институттары ерекше рөл атқарады.
Ресми жақындығына қарамастан, бұл іс жүргізу шаралары әртүрлі құқықтық сипатқа ие, қолдану негіздері мен құқықтық салдары бар. Оларды іс жүзінде араластыру сот төрелігіне қол жетімділікті негізсіз шектеуге немесе сот ісін кешіктіруге әкеледі.
Талап қоюды қабылдаудан бас тарту: қолданудың мазмұны мен шегі (АПК 151-бабы).
Талап қоюды қабылдаудан бас тарту судья талап қоюды іс жүргізуге қабылдау сатысында қолданатын айрықша іс жүргізу шарасын білдіреді. АПК-нің 151-бабына сәйкес, даудың өзі азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралмайтын не түпкілікті шешілген жағдайларда ғана бас тартуға жол беріледі.
Заң талап қоюды қабылдаудан бас тарту негіздерінің толық тізбесін бекітеді, оларға мыналар жатады:
даудың азаматтық сот ісін жүргізуге жатпауы;
заңды күшіне енген сол тараптар арасындағы іс бойынша, сол нысан туралы және сол негіздер бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы сот шешімінің немесе ұйғарымының болуы;
тараптар үшін бірдей дау бойынша төреліктің міндетті шешімінің болуы.
АПК-нің 151-бабын кеңейту арқылы түсіндіруге жол берілмейді.
Талап қою мерзімін өткізіп алу, дәлелдемелердің болмауы, жауапкерді дұрыс таңдамау немесе мәлімделген талаптардың даулы болуы сияқты жағдайлар талап қоюдан бас тартуға негіз бола алмайды.
Бас тартудың құқықтық салдары бірдей талап қоюмен сотқа қайта жүгінудің мүмкін еместігі болып табылады, бұл осы іс жүргізу шарасына түпкілікті және құқықтық кедергі сипатын береді.
Талап қоюды жою іс жүргізу шарасы ретінде қайтару (АПК 152-бабы).
Талап қоюдан бас тартудан айырмашылығы, талап арызды қайтару анықталған кемшіліктер ресми және жойылатын сипатта болған жағдайларда қолданылады. АПК-нің 152-бабы сот төрелігіне қол жеткізуді шектеуге емес, процестік тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған.
Экономикалық дауларда талап қоюды қайтарудың ең көп тараған негіздері:
талап қою нысаны мен мазмұнының АПК талаптарына сәйкес келмеуі.
соттылық ережелерін бұзу;
талап қоюшының арызы;
Талап қоюды қайтару жол берілген бұзушылықтар жойылғаннан кейін сотқа қайта жүгінуге кедергі болмайды.
Талап қоюдан бас тартуды және талап қоюдан бас тартуды ажырату.
Талап қоюды қабылдаудан бас тартуды талап қоюды бас тартудан ажырату түбегейлі маңызды. Соңғысы талапкердің іс жүргізу құқығы болып табылады, тек іс жүргізуге талап қойылғаннан кейін ғана жүзеге асырылады және іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға әкеп соғады.
Осылайша, талап қоюдан бас тарту іс қозғау сатысына жатпайды және АПК-нің 151-бабымен реттелмейді, бұл көбінесе практикалық және ғылыми жазықтықта ескерілмейді.
АПК 151 және 152-баптарын қолдану статистикасы (Алматы қ. СМЭС мысалында).
Алматы қаласының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының тәжірибесін жинақтау тұрақты статистикалық заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.
Алматы қаласының МАЭС-да талап қоюды қайтарудың 80%-дан астамы мынадай себептерге байланысты:
соттылық ережелерін бұзу;
талап қою нысаны мен мазмұнының АПК талаптарына сәйкес келмеуі;
талапкердің өтініші бойынша қайтару (құқықтық ұстанымын түзету, тараптардың құрамын өзгерту не дауды сотқа дейін реттеу мақсатында).
Бұл негіздер талап қоюдың қайтарылуы көп жағдайда тараптардың процессуалдық немқұрайлылығымен немесе тактикалық шешімдерімен байланысты екенін және құқық бұзушылық сипатында болмайтынын растайды.
Сонымен қатар, талап қоюдан бас тартудың шамамен 80%-дан астамы мына негіздерге байланысты:
даудың азаматтық сот ісін жүргізуге жатпауы;
осы іс бойынша заңды күшіне енген сот актісінің болуы.
Көрсетілген негіздер даудың құқықтық біліктілігіндегі елеулі қателіктер туралы не шешілген талаптармен қайта қарау туралы куәландырады.
Заңнама мен сот практикасын талдау көрсеткендей, талап қоюды қайтару және талап қоюдан бас тарту әр түрлі іс жүргізу функцияларын орындайды және бір-бірін алмастыра алмайды. Экономикалық даулар соттылық пен ресми талаптарға байланысты қайтарымдардың басым болуымен сипатталады, ал талап қоюдан бас тарту негізінен юрисдикциялық және түпкілікті болып табылады.
АПК-нің 151 және 152-баптарын қолдану шегін қатаң сақтау іс жүргізу тәртібі мен сот қорғауына құқық арасындағы теңгерімді қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады.
Алматы қаласының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының судьясы Баймахан Азизхан Жұмабайұлы
