ҚР ҚІЖК 11-бөлімінің нормалары кәмелеттік жасқа толмағандардың құқықтары мен мүдделерін корғауға, сотта жүргізудің тәрбиелік ықпал етуін қамтамасыз етуге бағытталған және кәмелеттік жасқа толмағандардың істері бойынша іс жүргізуде қолданылатын ерекше ережелерді көздейді. Оларда кәмелеттік жасқа толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қосымша кепілдіктер мазмұндалған,сондықтан іс жүргізу әрекеттерін реттейтін жалпы нормаларды ауыстырмайды, тек толықтырады. Бұлн ормалар қылмыс жасағансәтте 18 жасқа толмаған адамдардың істеріне қолданылады. Кәмелеттік жасқатолмағандардың қылмыстары туралы істерді қозғаудагы прокурорлық қадағалау, анықтау, алдын ала тергеу органдарының және соттың заңдылықты тура орындауы мен сақтауына кепілдік болыпт абылады. Кәмелеттік жасқа толмағандардың істері бойынша тергеуші іс жүргізген кезде:
— тергелушініңжасы (туғанжылы, күні, айы); кәмелеттік жасқа толмағанның тура жасы туу туралы куәлікпен немесе төл құжатпен расталуы тиіс. Мұндай фактіні анықтау бұл тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту, оған қандай жаза шарасын қолдану туралы мәселелерді дұрыс шешу үшін қажет. Іс материалдарына кәмелеттік жасқа толмағанның жасын растайтын құжат көшірмесі қоса тіркеледі. Адам 14,16,18 жасқа туған күні емес, туған күнінен кейінгі тәуліктік нөл сағатын да толады деп есептеледі. Кәмелеттік жасқа толмағанның жасын айқындайтын құжаттар болмаған жағдайда немесе олардың түп нұсқалылығына күмән келтірілген жағдайда, жас мөлшерім анықтау үшін ҚІЖК 240-бабының тәртібімен сараптама тағайындалады. Дегенмен сот медициналық сараптамасы кәмелеттік жасқа толмағанның жасын тура анықтап бере алмайды. Соттық тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, медициналық сараптамасы тексерілушінің дене бітімі мен интеллектуалдық дамуына қарап, оның жасын шамалай анықтайды, мысалы, «тексерілушінің жасы (аты-жөні көрсетіледі) 14—17 жасқа сәйкес келеді». Мұнда қылмыстық қудалау органдары сараптамада болжанған жасты ескереді. Ал жылдың соңғы күні, яғни 31 желтоқсан туған күні болып есептеледі.
— тұлғаның еркі, интеллектуалдықжәнепсихикалық даму деңгейі; кәмелеттікжасқатолмағанныңжекебасынзерттеубарысындажастыанықтаумен катар, оныңжалпы даму деңгейін, яғнинақтыжағдайғабейімделуін, өзтәртібінақылменбағаберуі мен өзәрекеттерінебасшылықетуінанықтаудыңмаңызызор. — мінез-құлығыныңерекшеліктері, оныңсұранысы мен қызығушылықтары; заңдаістітергеупроцесіндесоттыпрокурорды, тергеушініжәнеанықтаужүргізушітұлғаныәрбірісбойыншакәмелеттікжасқатолмағанныңөмірітәрбиеленужағдайынанықтауға, сондай-аққылмысжасауғаәсереткенсебептер мен жағдайлардыайқынміндеттейді. Оны кәмелеттікжасқатолмағандардыңісбойыншакезкелгенжауапалукезіндеескеруқажет. — тергелудегіадамғаересекадамдар мен басқакәмелеттікжасқатолмағандардыңықпалыныңқандайекенінанықтау; кәмелеттікжасқатолмағандардан, сондай-ақкуәлер мен жәбірленушіденжауапалғанкездеоларданайыпталушығатерісықпалынтигізетінқандаймән-жайлардыбілетіндіктерінанықтаукерек. Олүшінтергеудіқадағалайтын прокурор тергеушіден, кәмелеттікжасқатолмағанныңата-аналарынан, қорғанушыларынан, қамқоршыларынан, мұғалімдерінен, сыныпжетекшілерінен, тәрбиешілерден, шеберлерден, көршілерінен, жолдастары мен жасөспірімқатарластарынан, сондай-ақоныңөмірі мен тәрбие жағдайын жақсы білетінбасқаадамдарданміндеттітүрдежауапалынуынталапетуітиіс.
Тірі адамға сараптама жасау Қазақстан Республикасы «Сот сараптамасы қызметі туралы» заңына сəйкес сот медициналық сараптаманы жүргізу жəне ұйымдастыру туралы нұсқаулық ережелерінің тармақтарына сəйкес атқарылады. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасымен көзделген денсаулыққазиянның медициналық белгілеріне сəйкессарапшы сот-медициналық сараптамажүргізу кезінде денсаулыққа келтірілгензиянның ауырлығын анықтайды.
Денсаулыққа келтірілген ауыр зиян мынадай айқын белгілері (өлшемдері):
1) адам өміріне қауіптілігі; 2) қандай да бір əсерлерден кейінгі салдар бойынша денсаулыққа ауыр зиян келтіретін өмірге қауіпті емес: көрмеу, естімеу, сөйлемеу немесе қандайда бір органнан айырылу, не органның қызметін жоғалту: бет пішіннің қалпына келмейтіндей зақымдануы; денсаулықтың бұзылуы, жалпы еңбекке қабілеттілігінен айтарлықтай тұрақты үштен бірінен айырылуымен біріктірілген (33%жəне одан жоғары); кəсіби еңбек қабілеттілігінен толықайырылуы; жүктіліктің үзілуі; психикалық бұзылуы (психикалық аурулар), нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен сырқаттанушылық болып табылады.
Өмірге келтірілген қауіпті бағалау кезінде медициналық көмек көрсетумен, өзіне-өзі көмек көрсетумен немесе бір-біріне көмек көрсетумен түсіндірілетін өлімнің алдын алу, сондай-ақ кездейсоқ жағдайларды болдырмау назарға алынбауы тиіс.
— Өмірге қауіпті денсаулыққа келтірілген зияндарға:
— миды зақымдамай бассүйектің тесіп өткен жарақаты;
— бассүйек күмбезінің жəне бассүйек негізінің ашық жəне жабық сынуы
3) мидың ауыр дəрежедегі зақымдануы, ми діңі бөлігінің зақымдану симптомдары болса мидың орта дəрежедегі зақымдануы;
— өмірге қауіп төнген жағдайда эпидуралдық, субдуралдық, субарахноидалдық, миішілік жəне қарыншаішілік қан құйылу;
— омыртқа өзегін тесіп өткен, оның ішінде жұлынды зақымдамаған жарақаттар;
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сот-медициналық бағалау соттергеу органдары қаулысының негізінде жəбірленушіні медициналық тексеріпқарау арқылы сот-медицина сарапшысы жүргізеді.
— Денсаулыққа зиянның ауырлығына сотмедициналық сараптама жарақаттанудың сипаты туралы түпкілікті мəліметтерден тұратын құжаттардың толық пакеті болған жағдайда (стационарлық науқастың картасында, амбулаториялық науқастың картасында жəне басқа) медициналық құжат бойынша жүргізіледі.
Көрсетілген жағдайларда сот-медициналық сарапшы шешімінде денсаулыққа келтірілген зиян дəрежесін анықтауға мүмкіндік бермейтін себептерді көрсетіп, бұл мəселені шешу үшін қандай деректер (медициналық құжаттар, қосымша зерттеулердің нəтижелері жəне басқалар) керек екендігін көрсетеді, сондай-ақ, қайта зерттеу мерзімін анықтайды. — Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтау мүмкін еместігі туралы дəйектелген түсіндірме сарапшыны сараптаманы тағайындаған тұлға (орган) қойған басқа сұрақтарды шешу қажеттілігінен босатпайды.
Сарапшының қорытындысы сараптама аяқталғаннан соң кеңсеге тіркеу жəне сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) беру үшін немесе сараптама тағайындаған тұлғаның (органның) жазбаша өкімі бойынша өзге тұлғаға беріледі.
Түркістан облысы Сот сараптама институтының,
Сот медициналық сарапшысы Молдаш Дархан Ерланұлы
