Әрбір адамның азаптаудан және қатыгез қарым-қатынастан қорғау құқығы «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында» және Қазақстан қосылған бірқатар халықаралық құжаттарда, соның ішінде «Азаптауға қарсы конвенцияда», «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде» және «Азаптауға қарсы конвенцияға Факультативтік хаттамада» бекітілген адамның абсолютті құқығы болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан азаптауды жою және адам құқықтарын қорғаудың тиімді жүйесін құру жөнінде елеулі қадамдар жасады.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша басталған ауқымды реформалардың арқасында азаптауға қарсы күрес жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырап, барынша ашық әрі тиімді бола түсті.
Негізгі қадамдардың бірі заңнаманы күшейту болды. Қылмыстық кодекс осындай қылмыстар үшін жауапкершілікті күшейте отырып, «азаптау» және «қатыгездік» ұғымдарын нақты бөліп, жетілдірілді.
Тергеудің объективтілігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін азаптау істері енді тек прокуратураның тергеуінде болады, бұл әділеттіліктің бейтараптығы мен әділдігіне кепілдік береді.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүйесіндегі жаңа стандарттар, мысалы, жауап алулар мен сот отырыстарының міндетті бейнежазбалары ашықтық деңгейін едәуір арттырды және ықтимал теріс қылықтардың алдын алуға көмектесті.
Бұдан басқа, қылмыстық-атқару жүйесінің (ҚАЖ) мекемелерінде және «соқыр аймақтарды» алып тастайтын полиция органдарында «үздіксіз бейнебақылау» жүйесін енгізу азаматтардың және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің құқықтарын қорғаудың маңызды құралына айналды.
Сотталғандарды медициналық қамтамасыз ету саласында да елеулі өзгерістер болды.
2023 жылы пенитенциарлық мекемелердің медициналық қызметі Днсаулық сақтау министрлігіне берілді, бұл медицина қызметкерлерінің тәуелсіздігін және медициналық көмектің жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Енді сотталғандардың құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқаратын күш пен арнайы құралдарды қолданғаннан кейін міндетті медициналық тексерулер мен куәландырулар жүргізілуде.
Маңызды қадам шағым берудің ыңғайлы тетіктерін құру болды. Барлық колонияларда бейнетіркеу мүмкіндігімен «электрондық өтініштер беруге арналған терминалдар» орнатылған, бұл келіп түскен барлық өтініштерге жедел ден қоюға кепілдік береді.
Қабылданған шаралар айтарлықтай нәтиже берді.
2024 жылы тіркелген азаптау фактілерінің саны өткен жылмен салыстырғанда 50% — ға қысқарды, ал тоқтатылған істер саны 40% — ға төмендеді.
Бұл ретте сотқа берілген істердің үлесі 34% — ға дейін өсті, бұл қылмыстарды ашудың жоғары деңгейін және жазаның сөзсіздігін көрсетеді.
Алдын алудың маңызды құралдарының бірі «Омбудсмен» моделі бойынша он жылдан астам табысты жұмыс істеп келе жатқан «Ұттық алдын алу тетігі (ҰАТ)» болды.
ҰАТ мониторингіндегі объектілер саны шамамен алты есеге — 597-ден 3,5 мыңға дейін өсті.
20 өңірлік топтың құрамында дәрігерлерді, құқық қорғаушыларды және әлеуметтік қызметкерлерді қоса алғанда, 105 тәуелсіз маман жұмыс істейді, олардың қызметі мемлекеттік органдардан дербес жүзеге асырылады, бұл тексерулердің объективтілігі мен бейтараптығына кепілдік береді.
Соңғы екі жылда жабық мекемелерге 5 мыңнан астам бару жүргізілді, олардың нәтижелері бойынша мемлекеттік органдарға ұстау және медициналық қызмет көрсету жағдайларын жақсартуға бағытталған 6 мыңнан астам ұсынымдар жіберілді.
ҰАТ-мен қатар, 2023 жылдан бастап өңірлерде ұсынымдардың орындалуына мониторинг жүргізетін Омбудсмен өкілдері өз мандатын табысты іске асыруда, сондай-ақ адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша оқыту мен ағарту жұмыстарын жүргізуде. Екі жыл ішінде олар 1,5 мыңға жуық сапарды жүзеге асырды және 1,6 мыңнан астам ұсыныстар берді, олардың көпшілігі қысқа мерзімде аймақтық деңгейде жойылады.
Қабылданып жатқан шаралар халықаралық қоғамдастықтың жоғары бағасына ие болды. Қазақстан «БҰҰ әмбебап мерзімді шолуында» ұлттық баяндама ұсынды, онда азаптауға қарсы күрес саласындағы реформалар әділ қоғам құру жолындағы елеулі қадам деп танылды.
Бүгінде Қазақстан адам құқықтарын қорғау қағидаттарына өзінің адалдығын көрсетіп, осы бағыттағы дәйекті жұмысын жалғастыруда.
Жүргізіліп жатқан реформалар халықаралық міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етіп қана қоймай, әділетті және гуманитарлық қоғам үшін жағдай жасай отырып, азаматтардың өміріне оң әсер етеді. Алда әлі де көптеген міндеттер тұр және оларды шешу мемлекеттің, азаматтық қоғамның және халықаралық серіктестердің бірлескен күш-жігерімен ғана мүмкін болады.
Гүлнар Жәнібекова
Қазақстан Республикасындағы
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің
Ақмола облысы бойынша өкілі
