Қазақ елі – еркіндік пен егемендік жолында талай ғасыр бойы тағдырлы күрес кешкен, ұлы дала төсінде ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен өз мемлекеттігін қалыптастырған халық. Хандар мен билердің дана шешімімен тағдыр таразысы теңселмей, бабаларымыз ұлттық құндылықтарға негізделген дербес мемлекет құруды өмірлік мұрат еткен.
Осы ғасырлар бойғы асқақ арман, қайрат пен ерліктің жемісі ретінде 1991 жылы қазақ халқы Тəуелсіздік туын биікке көтерді. Ал 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Конституция – сол азаттықты заң жүзінде бекіткен, халқымыздың рухани мұрасы мен тарихи тағдырын айшықтаған ең қасиетті құжат болды. Бұл – жас мемлекеттің құқықтық мемлекет ретінде дамуға бет алғанының айқын көрінісін білдірді. Конституцияда алғаш рет сот билігі дербес тармақ ретінде бекітіліп, сот төрелігі тек сот арқылы жүзеге асатыны нақты жазылды. Конституцияда сот билігінің дербестігі айқын көрсетіліп, əділдік пен заң үстемдігіне негізделген жаңа құқықтық жүйенің негізі қаланды.
Осы ұлы құжаттың жалғасы ретінде 1997 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мəртебесі туралы» Конституциялық заң – сот билігінің құрылымын нақтылап, судьялардың тəуелсіздігіне берік құқықтық кепілдік берді. Дəл осы кезеңде сот жүйесінің негізі нығайтылып, Ата Заңда бекітілген құқықтық ұстанымдар практикалық тұрғыда іске аса бастады.
2000-2010 жылдар аралығы – сот жүйесінің кəсібилену мен жаңғыру кезеңі болды. Бұл жылдары сот корпусын жетілдіру – мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының біріне айналды. Судьяларды іріктеу мен тағайындау рəсімдері жаңарып, олардың кəсіби жəне адамгершілік келбетіне қойылатын талаптар күшейтілді. Жоғары Сот Кеңесінің рөлі артып, судьялыққа лайықты үміткерлерді сұрыптауда ашықтық пен əділдікке жол ашылды. 2007 жылы сот жүйесінде айрықша жаңалық – алқа билер институты енгізілді. Бұл – сот төрелігін жүзеге асыруда халықтың тікелей қатысуын қамтамасыз еткен тарихи қадам болды. Алқа билер соты – тек əділдіктің ғана емес, сонымен қатар қоғамдық сенім мен жауапкершіліктің жарқын көрінісіне айналды. Халық арасынан таңдалған азаматтар сот үкімін шығаруға қатысу арқылы мемлекет пен қоғам арасындағы сенім көпірін нығайтты. Сонымен қатар, сот саласына ақпараттық технологиялар енгізіле бастады. Электрондық құжат айналымы, істерді автоматты бөлу жүйесі сияқты жаңашылдықтар қолданысқа енді. 2015 жылы Мемлекет басшысының бастамасымен қабылданған «100 нақты қадам» Ұлт жоспары аясында сот жүйесі терең жаңғыртылды. Сот процестері ашық форматқа көшіріліп, бейнебайланыс арқылы тыңдалым жүргізу, сот актілерін онлайн жариялау сынды тəжірибелер көпшілік арасында кең қолдау тапты. 2021 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің бастамасымен қабылданған Əкімшілік рəсімдік-процестік кодекс еліміздің құқықтық жүйесін жаңа белеске көтерді. Бұл кодекс азаматтарға мемлекеттік органдардың əрекеттері мен шешімдеріне сот арқылы тиімді жəне нақты шағымдануға мүмкіндік беретін маңызды құқықтық тетік болды. Оның қабылдануы əділ сот төрелігіне қол жеткізу жолындағы ұтымды əрі уақытылы қадам ретінде бағаланады.
Облысымыздың соттарында қаралған істер тəжірибесі азаматтардың конституциялық құқықтарын сот арқылы қорғау механизмінің күшті əрі нəтижелі екенін айқын көрсетеді. Əкімшілік рəсімдік-процестік кодекс енгізілгеннен бері, əкімшілік істер бойынша азаматтардың пайдасына шешім қабылданған талаптардың үлесі 65%-ке жетті. Соңғы үш жылдың ішінде еңбек құқығына қатысты азаматтық істер бойынша берілген талаптардың 60%-дан астамы сот тарапынан толық қанағаттандырылды. Бұл – жай ғана статистика емес, ол сот билігінің Конституция талаптарының орындалуын қамтамасыз ететін нақты жəне сенімді кепілі екенін куəландыратын мықты дəлел. Ата Заңның 30 жылдығын атап өткенде, еліміздің демократиялық құндылықтарын, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің негізін бекіткен Конституциялық Соттың маңызын ерекше атап өту қажет. 2023 жылы қайта құрылып, өз қызметін бастан өткерген. Конституциялық Сот – мемлекетіміздің құқықтық іргетасын нығайтатын, заң үстемдігін қамтамасыз ететін жоғары орган. Бұл – Конституциялық бақылауды жаңа деңгейге көтерген тарихи шешім болды.
Ата Заңның 30 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келген елеулі жаңалықтың бірі – 2025 жылғы 1 шілдеде өз жұмысын бастаған кассациялық соттар болды. Бұл – еліміздің сот жүйесінде əділеттілікті тереңдетуге бағытталған жаңа дəуірдің бастауы десек, артық айтпаспыз. Кассациялық соттар бұрынғы сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін жіті сүзгіден өткізу арқылы азаматтардың құқықтарын қорғау деңгейін жаңа сапаға көтереді. Кассациялық соттардың ашылуы сот төрелігіне деген сенімді арттырып, əділетті шешімге жол ашатын пəрменді тетік ретінде жүйеге орнықты.
30 жыл ішінде еліміздің сот жүйесі үлкен жолдан өтті: құрылымдық реформалардан бастап, цифрландыру мен қоғамдық сенімге дейінгі ұзақ əрі маңызды үдерістер жүзеге асты. Соттар – азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын əділдіктің кепілі, ал сот əкімшілігі – осы күрделі жүйенің тыныс-тіршілігін қамтамасыз ететін сенімді тірек. Оның кəсіби ұйымдастырылуы мен ұқыпты еңбегі сот процестерінің əділ əрі уақытылы өтуіне негіз болып, қоғамның сотқа деген сенімін бекіте түседі. Мұның бəрі, өз кезегінде, Ата Заңымыздың рухы мен құндылықтарының терең бойға сіңуінің айқын көрінісі болып табылады. Өйткені Ата Заң – жай ғана баптар мен тармақтар жиынтығы емес, ол – ұлттың ғасырлар бойғы арманы мен тағдырын айшықтап, жүректен шыққан үнін жеткізген қасиетті құжат. Əрбір жолында елдің үні, халықтың тілі, ата-баба аманаты жатыр.
Қасиетті Конституцияға ие болған ұлт ретінде, біз аманатқа адал болып, заңды ардақтау мен əділеттілікке қызмет етуді парыз санаймыз. Өйткені заңға құрмет – өркениетті қоғамның өрісі, əділетке адалдық – кемел келешекке бастар дара жол. Бұл жолдан таймай, біз ата-баба аманатын абыроймен жалғастыруға тиіспіз.
М.КӨМІРШІНОВ,
Шығыс Қазақстан
облыстық сотының төрағасы
