Қазақстан Республикасының сот жүйесінде әділдік пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудің маңызды бір тетігі ретінде кассациялық сот сатысы ерекше орын алады. Ол азаматтардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіруде, сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін қадағалауда маңызды рөл атқарады. Кассациялық сот сатысы – бұл бірінші және апелляциялық сатыларда қаралған істер бойынша шығарылған сот актілерінің заң талаптарына сәйкестігін тексеретін әрі бақылаушы функция атқаратын саты. Оның негізгі міндеті – сот шешімдеріндегі қателіктерді жою, құқықтық біркелкілікті қамтамасыз ету және сот практикасын дұрыс бағыттау.
Кассациялық сатыда іс қайта қаралмайды, оның мәні мен фактілік жағы жаңадан зерттелмейді. Бұл сатыда соттар төменгі инстанциялар жіберген құқықтық қателіктерге баға береді. Сондықтан кассациялық сот құқықты дұрыс қолдану мәселесіне ғана назар аударады. Бұл ерекшелік оны апелляциялық сатыдан түбегейлі ажыратады. Апелляциялық саты іспен толық қайта танысып, қажет болса, жаңа дәлелдер мен куәларды қарастыруы мүмкін, ал кассация тек құқық нормаларының дұрыс қолданылғанын тексереді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексіне және Қылмыстық-процестік кодексіне сәйкес, кассациялық шағым немесе наразылық кассациялық тәртіппен сот актісіне жоғары тұрған сотқа беріледі. Кассациялық сот актінің заңға сәйкес қабылданған-қабылданбағанын, процессуалдық және материалдық құқық нормаларының дұрыс қолданылған-қолданылмағанын ғана саралайды. Бұл тұрғыда кассациялық соттардың шешім қабылдаудағы жауапкершілігі өте жоғары, өйткені олардың қабылдаған қаулылары сот тәжірибесіне тікелей ықпал етеді, соттардың құқықты біркелкі қолдануына негіз болады.
Кассациялық тәртіппен қарауға жататын істер саны шектеулі. Бұл сот жүйесінің тұрақтылығын, сот актілерінің заңды күшіне енгеннен кейінгі тұрақты мәртебесін сақтау қағидатын қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар, кассациялық сатының қызметі азаматтар мен ұйымдардың сот шешімдеріне деген сенімін нығайтуға, сот төрелігіне деген құрметті арттыруға бағытталған.
Кассациялық сот актілерінің құқықтық салмағы өте жоғары. Бұл сатыдағы қаулылар нормативтік құқықтық акт болмаса да, сот тәжірибесі үшін бағдарлық сипатқа ие. Судьялар төменгі инстанцияларда істерді қарау барысында кассациялық сатының қаулыларына, ондағы құқықтық ұстанымдарға сүйенеді. Бұл бірізді сот практикасын қалыптастырып, құқықтық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
Кассациялық сатыдағы судьялардан заңды терең білумен қатар, құқықтық ұстанымдарды жүйелі талдай білу, сот тәжірибесіндегі қайшылықтарды байқай білу қабілеті талап етіледі. Олар тек нақты істі ғана емес, бүкіл сот жүйесіне ықпал ететін шешімдер қабылдайды. Сондықтан олардың жұмысы жоғары кәсібилікті, бейтараптықты және құқыққа деген адалдықты қажет етеді.
Қазіргі уақытта елімізде жүргізіліп жатқан сот реформаларының бірі – сот актілерінің сапасын арттыру. Бұл мақсатта кассациялық сатының рөлі артып келеді. Ол тек қателіктерді түзетіп қана қоймай, заңнаманы қолданудағы олқылықтарды анықтап, құқық қолдану тәжірибесін жетілдірудің нақты бағыттарын айқындайды. Мұндай бағыт заң үстемдігін қамтамасыз етуде аса маңызды.
Қорыта айтқанда, кассациялық соттар – құқықтық мемлекет құрудың берік негіздерінің бірі. Олар әділеттіліктің сақшысы, сот жүйесінің сенімді тірегі болып табылады. Судьялар үшін бұл саты – кәсіби жетілу мен заң алдындағы жоғары жауапкершіліктің көрінісі. Кассациялық соттың әділ, заңды және негізді шешімдері ғана азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шынайы қорғалуын қамтамасыз ете алады.
Г.УКШЕБАЕВ, Шымкент қаласы, мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы
