Соңғы жылдары Қазақстанның сот жүйесінде ауқымды реформалар жүріп, әділ сот төрелігін қамтамасыз етуге бағытталған құрылымдық өзгерістердің басты назарында кассациялық сот тұра бастады. Бұл институттың құқықтық жүйедегі орны, жаңартылған сипаты мен қоғамға әсері, сот практикасына енгізген жаңашылдықтары — қазіргі сот төрелігіне қойылар талаптардың айнасы іспеттес. Конституциялық реформалар аясында жаңадан құрылған Кассациялық сот алқасы Жоғарғы Сот құрылымына енгенімен, оның өкілеті мен қызметтік ауқымы мейлінше нақты айқындалды. Бұрынғыдай тек рәсімдік сипаттағы бақылау құралы емес, бүгінгі таңда бұл саты нақты істер бойынша әділетті шешім қабылдайтын құқықтық сүзгіге айналып отыр.
Жаңа кассация жүйесінің басты ерекшелігі – сот ісін жүргізудегі қателіктер мен заң нормаларының бұрмалануына қатысты шағымдарды нақты негіздермен қарап, сот актілерінің заңдылығына баға беру. Кассациялық шағымды қабылдау үшін арнайы сүзгі (фильтр) жүйесі енгізілген. Бұл қадам соттарды артық жүктемеден арылтып, іс жүзінде шынайы құқық бұзушылықтарға назар аударуға мүмкіндік берді. Кассациялық сот азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істер бойынша шешімдерді қайта қарап, заң нормаларын қолданудағы бірізділікті қамтамасыз етумен қатар, нақты әділет орнатуды да көздейді. Мысалы, қылмыстық істерде дәлелдердің жеткіліксіздігінен шығарылған үкімдердің күшін жою, азаматтық істерде еңбек даулары мен мүліктік қатынастарға байланысты шешімдердің қайта қаралуы – бұл сатының салмақты жауапкершілігін айғақтайды. Әкімшілік істерде құқық қорғау органдарының әрекеттеріне берілген баға азаматтардың сотқа деген сенімін арттырып отыр.
Кассациялық соттың ерекшелігі тек процессуалдық тұрғыда емес, құқықтық мәдениет пен қоғамның әділетке деген көзқарасын қалыптастыруда да байқалады. Бұл сатыдағы әрбір шешім – прецеденттік маңызға ие. Ол сот практикасын жүйелеуге, соттардың құқықты біркелкі қолдануына ықпал етеді. Сонымен қатар, кассациялық сот Жоғарғы Соттың құрамына кірсе де, оның функциясы дербес сипатта. Жоғарғы Сот негізінен құқықты дамыту мен сот тәжірибесін біріздендіруді қамтамасыз етсе, кассациялық саты нақты істер бойынша соңғы шешім қабылдайды. Бұл – сот билігінің тармақталған құрылымы мен құқықтық тепе-теңдікті сақтау принципінің көрінісі.
Ашықтық пен есептілік – қазіргі сот жүйесінен талап етілетін басты құндылықтар. Кассациялық сот бұл талаптарды орындау жолында бірқатар қадамдарға барды. Шешімдер электронды түрде жарияланады, сот процесі онлайн түрде бақыланып, тараптардың іс жүргізу барысында тең құқықты болуы қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, кассациялық сатыда шығарылған шешімдер құқықтық сана мен кәсіби деңгейге әсер ететін құрал ретінде қарастырылып, құқық қорғау тәжірибесінің сапасын арттыруға жол ашты.
Жалпы, кассациялық соттың қазіргі келбеті – құқық үстемдігін орнатуға бағытталған реформаның жемісі. Оның негізгі міндеті – сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтарын шынайы қорғау. Бұл сатының жұмыс істеу форматы сот төрелігінің әділеттілігін арттырып, қоғам мен мемлекеттің өзара сенімін нығайтуда шешуші рөл атқарып отыр. Алдағы уақытта кассациялық тәжірибе тереңдей түсіп, құқық қолдану мәдениетімен қатар азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыруға да әсер ететіні анық. Осылайша, жаңа кассациялық сот жүйесі тек сот төрелігінің емес, тұтас құқықтық жүйенің сапасын анықтайтын негізгі буынға айналды.
Кассациялық сот – әділдікке деген сенімнің соңғы бекінісі. Қазақстанда бұл сатының орнығуы – құқықты құр сөзбен емес, нақты іс арқылы қорғауға бет алған қоғамның айғағы. Бүгінгі таңда әрбір азамат, қарапайым мұғалімнен бастап кәсіпкерге дейін, әділет іздесе, соңғы мүмкіндік ретінде кассациялық сатыға үмітпен қарайды. Бұл – жай ғана сот реформасының нәтижесі емес, бұл – азамат пен мемлекет арасындағы жаңа деңгейдегі үнқатысу форматы. Кассациялық соттың шешімдері енді кабинет ішінде ғана емес, қоғамның ішінде де жаңғырып тұр. Әділеттілік кешіксе де, жететін жол қалды деген сеніммен…
Қызылорда облысының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы Сабыров Асхат Аббасұлы
