Интернет алаяқтық (cyber fraud / online scam) — бұл ақпараттық технологиялар мен цифрлық байланыс құралдарын (интернет, әлеуметтік желілер, email, чат-боттар, мессенджерлер, телефон қоңыраулары т.б.) пайдаланып, адамдарды сендіру, алдау, жеке мәліметтерін қолдану немесе қаржысын ұрлау мақсатында жасалатын қылмыстық әрекеттер.
Негізгі түрлері келесідей:
- фишинг (phishing) — жалған сайттар, жалған электрондық пошта хаттары арқылы жеке мәліметтерді (логин, құпия сөз, банк реквизиттері) иелену;
- жалған онлайн-дүкендер / жеткізу қызметтері — тауар сатамын деп алу, бірақ жібермеу;
- романтикалық алаяқтық (romance scams) — қарым-қатынас құру арқылы сенімге кіріп, ақша аудару;
- инвестициялық алаяқтық — жалған инвестициялық жобаларға тарту, криптовалюта схемалары;
- жалған қызметтер немесе қарыз ұсыныстар — алданып қалған адамға ақшаны уақытша алу/қайтару уәде етіп, кейін жоғалу.
Қазақстандағы жағдай:
- 2025 жылдың алты айында интернет алаяқтықтың саны 24,7% өсті: 2024-жылда 9 936 жағдай болса, 2025-жылы — 12 390 жағдай тіркелді. Жалпы алғанда, 2025 жылдың алғашқы жартысында елде алаяқтық істерінің саны — 22 812
- Қазақстанда алты жыл ішінде интернет алаяқтық фактілері 21 есеге артты.
- 2025 жылдың басынан бері 11 763 интернет-алаяқтық оқиғасы тіркеліп, алаяқтардың кесірінен шамамен 7 миллиард теңге шығын келтірілді.
- Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының мәліметі бойынша, интернет-алаяқтықтың ең көп тараған түрлері: азаматтардың жеке деректеріне заңсыз қол жеткізу (26%), онлайн-сатып алу барысында алдау (~5,2 мың факт), онлайн-қарыз алу (шамамен 3,9 мың көрсеткіш) сияқты жағдайлар.
Интернет алаяқтық тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде өсіп келеді. Кейбір деректер:
- «Global State of Scams Report 2024» бойынша, бөтеннің қорына 1 триллион доллардан аса шығын келтірілген.
- АҚШ бойынша, FBI-дың Internet Crime Report 2024: шамамен 859 532 киберқылмыс туралы шағым түскен, және шығын көлемі 16,6 миллиард доллар өткен жылмен салыстырғанда едәуір өскені байқалған.
- «Exploding Topics» деректері: шамамен 608 миллион адам жыл сайын алаяқтық құрбаны болады; күн сайын шамамен 1,67 миллион алаяқтық шара орын алады. Фишинг: күн сайын шамамен 3,4 миллиард фишинг-электрондық хат жіберіледі.
Не себептен өсіп жатыр?
- Адамдардың цифрлық сауаттылығы / интернет қауіпсіздігі туралы білімінің төмендігі;
- Жеке деректердің қорғалу деңгейінің жеткіліксіздігі;
- Әлсіз парольдар, ескі бағдарламалық жасақтама, антивирус қорғаныстарының болмауы немесе жаңартылмауы;
- Алаяқтардың стратегияларын жақсартуы, жалған сайттар мен жалған қосымшаларды қолдануы;
- Қаржылық компаниялар мен онлайн сервистердің, банктердің қауіпсіздік шаралары әлі де жетілмеген жерлерінің болуы.
Интернет алаяқтық — қаржы салдары ауыр, жеке өмірге де әсер ететін күрделі мәселелердің бірі. Қазақстанда бұл мәселе жыл сайын, кейбір түрлері бойынша экспоненциалды өсуде. Бұған қарсы тиімді шаралар:
- Халықты ақпараттандыру, интернет-қауіпсіздік негіздерін үйрету;
- Заңнаманы жетілдіру, алаяқтық істі тікелей түрлендіріп отыратын нормалар;
- Техникалық қорғау құралдарын қолдану — фишингтен қорғану, SSL сертификаттары, екі факторлы авторизация және т.б.;
- Жәбірленушілерге қолдау көрсету, шағым, талдау, зерттеу механизмдерін жетілдіру.
Қызылорда қаласының №2 сотының
жетекші маманы
М.Д.Атабаева