Соңғы жылдары еліміз сыбайлас жемқорлықпен белсенді түрде күресуде. Қазақстан ТМД-да сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы қабылдаған алғашқы және 2015 жылдан бастап сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегиясы қалыптасқан мемлекет болғанына қарамастан, еліміз әлі де болса қажетті нәтижеге жете алмай келеді. Салдарынан сыбайлас жемқорлық – ел дамуын тежейтін, азаматтардың мемлекеттік институттарға деген сеніміне нұқсан келтіретін күрделі мәселелердің біріне айналды. Ендеше елімізде жемқорлық қай салада басым? Жемқорлықпен күресуде қандай жаңашылдықтар бар? Осы және өзге де сауалдар төңірегінде Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Министрлігі Мақан Есболатов атындағы Алматы академиясының Ғылым кеңесінің ғалым хатшысы, полиция полковнигі Эльвира Алимовамен тілдескен едік.
— Эльвира Абдіқапбарқызы, елімізде жемқорлық қай салада басым? ЖОО-да сыбайлас жемқорлыққа қалай қарсы тұруға болады?
— Нақты осы салада сыбайлас жемқорлық басым деп дөп басып айта алмаймын. Жалпы, сыбайлас жемқорлық әлемдік проблема, өйткені ол саяси құрылымына, экономикалық даму деңгейіне демократиялық режиміне қарамастан, барлық елдерде тамыр жайған. Сыбайлас жемқорлық қоғам тыныс-тіршілігінің барлық салаларын қамтып отыр. Мысалы, Қазақстан жемқорлықты қабылдаудың жаһандық индексінде 180 елдің ішінде 92-орында тұр. Ал ЖОО-дағы сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың мынадай негізгі түрлері бар. Бірінші, жоғары оқу орнына түсу үшін пара алу. Бұл теріс пайдаланудың ең кең таралған түрі. Кейбір бағалаулар бойынша жоғары оқу орнына түскені үшін пара алу қылмыстың 80% -ын құрайды. Екінші, ЖОО оқытушылары мен емтихан комиссияларының мүшелері жүргізетін репетиторлық. Үшінші, орта және жоғары кәсіптік білім беру ұйымдарында емтихандар мен сынақтарды тапсырғаны үшін пара алу. Төртінші, мемлекеттiк мүлiктi заңсыз жалға беру арқылы бiлiм беру ұйымындағы үй-жайды (жатақхана) жалға беру шартын жасасу үшiн пара алу және қызметтiк өкiлеттiгiн асыра пайдалану. Бесінші, оқу орнында оқуды аяқтамаған адамдарға дипломдарды сату деп бөлінеді.
— Жалпы, жемқорлықпен күресуде қандай жаңашылдықтар бар? Жемқорлықты азайту үшін қандай шаралар жүзеге асып жатыр?
— Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – еліміздің стратегиялық дамуындағы негізгі басымдықтардың бірі. Осы жұмыста ешқандай көзбояушылыққа, «бармақ басты, көз қысты» әрекеттерге жол берілмеуге тиіс. Қазақстан беделді халықаралық ГРЕКО ұйымына, яғни сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттер тобына мүше болды. Нормативтік актілерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамадан өткізу институтының жұмысы жаңғырды. Қол астындағылардың жемқорлық әрекеттері үшін басшыларын қызметінен босату қағидаты енгізілді. Мемлекетіміздің осы бағытта қолға алған шараларын белгілі халықаралық агенттіктер атап өтуде. Дегенмен, біз бұған тоқмейілсіп отыра бермеуіміз керек. Сыбайлас жемқорлық жағдайларының саны әлі де азаймай тұр», — деп сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері жөніндегі кеңесте айтқан еді. Осы тұста, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуде 2022-2026 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат тұжырымдамасы қабылданды. Тұжырымдамада сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары жүйесі: сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заң сараптамасын жүргізу кезінде сыбайлас жемқорлық нормаларын анықтау жүйесін қамтыды. Сонымен қатар, «Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға өзгеше түрде жәрдем көрсететін (көрсеткен) адамдарды көтермелеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) Төрағасының 2023 жылғы 29 тамыздағы № 270 бұйрығы шықты. Бұйрыққа сәйкес залал келтірілмеген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар бойынша біржолғы ақшалай сыйақы мөлшерлері белгіленеді. Сондай-ақ, жемқорлық әрекеті үшін сотталған азаматтарды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға тыйым салынды. Соттарға, құқық қорғау қызметкерлеріне, пара бергендерге және делдалдарға қатаң жаза қолданылатын болды. Аталған шаралар жемқорлықтың тамырын түбегейлі кеспесе де, айтарлықтай нәтиже беріп отыр.
— Ал қоғамның барлық саласын цифрландыру жемқорлықтың жолын қаншалықты кесе алады?
— Сыбайлас жемқорлық процестерімен тиімді күресу үшін цифрлық технологиялар мен инновацияларды қолдану маңызды. Мәселен, мемлекеттік және муниципалды деректердің ашықтығы мен қолжетімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұған бюджет шығыстары, мемлекеттік сатып алулар, тендер нәтижелері және тағы басқа кіреді. Мұндай ашықтық қоғамдық бақылауға ықпал етеді және сыбайлас жемқорлық әрекеттерінің ықтималдығын азайтады. Электрондық құжат айналымы жүйелері мен электрондық қызметтерді енгізу де адам факторын және сыбайлас жемқорлық әрекеттерінің мүмкіндіктерін азайтады. Мысалы, рұқсат беру және лицензиялау процестерін автоматтандыру пара алу және негізсіз бас тарту қаупін азайтады. Ал блокчейн технологияларын пайдалану деректерді жүйеге енгізгеннен кейін өзгертуге болмайтындығына кепілдік береді. Бұл ақпараттың ашықтығы мен бұрмалануынан қорғаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Ал қаржылық транзакцияларды, келісім-шарттарды талдау үшін үлкен деректерді және машиналық оқытуды пайдалану сыбайлас жемқорлықты көрсетуі және күдікті әрекеттерді анықтауы мүмкін. Сонымен қатар, цифрлық платформалар азаматтарға сыбайлас жемқорлық жағдайлары туралы оңай хабарлауға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды талқылауға және әзірлеуге қатысуға мүмкіндік береді.
— Ал сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық пен жаза қандай?
— Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша 2020 жылғы 19 желтоқсандағы ҚР Заңына бірқатар өзгерістер енгізілді. Сотталушыларға (ауыр және аса ауыр сыбайлас жемқорлық қылмысын жасаушы) мерзімінен бұрын шартты түрде босатуға тыйым салынды. Ал ҚР Қылмыстық кодексінің 367-бабына сәйкес лауазымды адамға пара бергені үшін 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделген, сондай-ақ мүлікті тәркілеу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыру, әскери атақтардан, сыныптық шендерден, мемлекеттік наградалардан айыру және т. б. сияқты елеулі айыппұлдар мен қосымша санкциялар қарастырылған.
— Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Ақбота Ерболқызы
