Қазақ халқының сан ғасырлық тарихы мен рухани болмысы – дін мен дәстүрдің өзара сабақтасуында, үндесуінде жатыр. Дін мен дәстүр – бір-бірінен алшақ екі әлем емес, қайта бір-бірін толықтырып, адамзаттың өмірлік бағдарын айқындап отыратын екі тұғыр. Әсіресе, қазақ қоғамының болмысында бұл екеуі ажырамас ұғымдарға айналған. Бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық құндылықтарымызды сақтап қалу үшін дін мен дәстүр арасындағы байланысқа тереңірек үңіліп, оның шынайы табиғатын түсіну – қоғамның әрбір мүшесі үшін маңызды міндет.
Қазақ халқының дүниетанымы мен өмір сүру салтына ислам діні ерекше әсер еткені анық. Ислам – қазақтың рухани тірегіне, ар-ұжданына, әдеп пен ізгілік өлшеміне айналды. Алайда бұл дін қазақ жеріне бір күнде, қылыштың күшімен келіп орныққан жоқ. Керісінше, ғасырлар бойы түркілік таным мен салт-санамен сабақтаса отырып, халқымыздың өміріне табиғи түрде сіңісті болды. Сол себепті де, ислам діні мен қазақы дәстүр арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ. Керісінше, олар өзара үйлесім тапқан, үндескен.
Қазақтың дәстүрінде ұлт болмысына тән тектілік, үлкенге құрмет, кішіге ізет, қонақжайлылық, кішіпейілділік секілді қасиеттер ислам дінінің құндылықтарымен тұтасып жатыр. Мысалы, қазақта «жеті атаңды біл», «ата-баба аруағын сыйла», «жетім көрсең жебей жүр» деген ұғымдар исламдағы туыстық қатынас, ата-анаға құрмет, әлсізге қамқор болу сияқты қағидаттармен толық үндеседі. Бұл – халық даналығының дінмен біте қайнасқанын көрсететін айқын мысалдар.
Қазақ жеріне ислам діні келмей тұрып-ақ, түркі халықтары тәңіршілдік пен табиғатпен үндестікке негізделген наным-сенім жүйесін ұстанғаны белгілі. Дегенмен, бұл сенім жүйесі тек сыртқы культтер мен рәсімдерден тұрмай, адамның табиғатпен, қоғаммен үйлесімін, өмірдің мәнін түсінуге талпынған терең философиялық негізге ие болды. Ислам діні осы танымдық дүниені жоққа шығармай, қайта түркілік болмыспен үйлесіп, оның рухани дамуына серпін берді. Бұл – исламның бейімделу қабілетінің, ал қазақ халқының парасатты қабылдау мүмкіндігінің нәтижесі. Қазақы ортада қалыптасқан дәстүрлі ислам – қатаң догма мен фанатизмге емес, рухани кемелдікке, төзімділікке, білім мен адамгершілікке негізделген. Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім, Абай сынды ойшылдар дін мен дәстүрді қатар қойып, екеуін де адам болмысының жетілу жолындағы басты тірек деп білді. Абай өзінің қара сөздерінде ислам дінін терең түсініп, оны қазақы таныммен ұштастыра отырып, діннің сыртқы рәсімдерін емес, ішкі мәнін – жүрек тәрбиесін алға тартты. Ол үшін «мұсылман болу» – бұл тек бес уақыт намаз оқумен шектелмейді, ол – ар-ұятты сақтап, адамшылықпен өмір сүру.
Қазіргі таңда кейбір жат ағымдар қазақтың дәстүрін «ширк» немесе «бидғат» деп бағалап, оны исламға қарсы қоятыны – үлкен қателік әрі рухани қауіптің бастауы. Мұндай пікірлер – діни сауаттың жетіспеушілігі мен тарихи-мәдени контексті түсінбеуден туындайды. Қазақтың дәстүрін терістеу – бүтін бір халықтың рухани кодына балта шабумен тең. Дін мен дәстүр – бір-біріне қарама-қарсы емес, керісінше, бірін-бірі байытып отыратын тұтастық.
Мысалы, қазақтың «бата беру» дәстүрі – жай ғана тілектесу емес, бұл – исламдағы дұға ету мәдениетінің ұлттық үлгідегі көрінісі. Құран бағыштау, ас беру, наурыз көже ішу, құрбан шалу, шілдехана, бесікке салу, тұсау кесу секілді салттар – бәрі де ислам дінімен үйлесімді, шариғатқа қайшы келмейді. Бұл дәстүрлердің түбінде адамдарды біріктіру, туыстықты арттыру, береке тілеу сияқты ізгі ниеттер жатыр.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиетінде, жыраулар поэзиясында, шежірелерінде де дін мен дәстүр сабақтастығы айқын көрініс тапқан. Бұқар жыраудан бастап Мәшһүр Жүсіпке дейінгі халық зиялыларының барлығы ұлттық болмысты ислам құндылықтарымен үйлестіре насихаттады. Олар үшін дін – халықты біріктіруші, тәрбиелеуші күш, ал дәстүр – сол діннің қоғамдағы көрінісі болды.
Бүгінгі қоғамда жастар арасында діни фанатизм мен радикализмге бой алдыру мәселесі өзекті болып отыр. Оның басты себебі – дәстүрлі рухани сабақтастықтың үзілуі. Көп жағдайда жастар өз ұлтының тарихын, дәстүрін, дүниетанымын білмегендіктен, сырттан келген жат идеологияларға тез елітеді. Сондықтан бүгінгі таңда ұлттық рухани иммунитетті қалыптастыру үшін ең алдымен дін мен дәстүрдің үндестігін жаңаша насихаттау қажет. Бұл – тек имамдардың ғана емес, ұстаздардың, ата-аналардың, зиялы қауымның ортақ міндеті.
Қазақстан – зайырлы мемлекет. Алайда бұл ұғым діни құндылықтардан бас тарту дегенді білдірмейді. Зайырлылық – діни төзімділік пен құқықтық ұстанымдардың үйлесімін білдіреді. Осындай қоғамда дәстүрлі ислам құндылықтары мен ұлттық дәстүрлердің қатар дамуы – елдің ішкі тұрақтылығы мен рухани тұтастығын қамтамасыз ететін басты тетік.
Сондықтан бүгінгі күннің басты міндеті – қазақ халқының дәстүрлі руханияты мен ислам дінінің шынайы, төзімді, адамгершілікке негізделген жолын кеңінен насихаттау. Осы арқылы ғана біз рухани жаңғырудың терең мәніне бойлай аламыз. Біз үшін дін – бұл тек сенім жүйесі емес, ол – жүрек пен ақылдың үндестігіне, дәстүр мен мәдениеттің өзара сабақтастығына негізделген өмір сүру қағидаты.
Қорытындылай келе, қазақ халқының рухани болмысын түсінгісі келетін әрбір адам алдымен оның діні мен дәстүрінің үйлесімділігіне назар аударуы тиіс. Бұл – ұлттың тірегі, рухтың тұғыры, болашақтың бағдары.
