XXI ғасырда жаһандану үдерістерінің күшеюі мемлекеттер арасындағы өзара байланыстардың артуына ықпал етті. Азаматтардың шетелде оқуы, жұмыс істеуі, отбасылық және азаматтық құқықтық қатынастарға араласуы, сондай-ақ кәсіпкерлік және ғылыми-зерттеу қызметін жүзеге асыруы халықаралық құжат айналымының көлемін айтарлықтай ұлғайтты. Осыған байланысты, бір мемлекеттің құжаты екінші мемлекетте заңды түрде танылуы өзекті мәселе болып отыр. Құжаттарды заңдастырудың дәстүрлі тәсілі – консулдық легализация – ұзақ әрі күрделі рәсім болып саналады. Мұнда құжатты берген мемлекеттің уәкілетті органдарымен қатар, оны қабылдайтын мемлекеттің консулдық мекемесі де қатысады. Бұл, өз кезегінде, уақыт пен қаржы шығындарын арттырады.
Осы мәселелерді шешу мақсатында 1961 жылғы 5 қазанда Гаагада қабылданған Шетелдік ресми құжаттарды заңдастыру талаптарын алып тастау туралы конвенция халықаралық құқыққа енгізілді. Аталған Конвенция негізінде апостиль институты қалыптасты.
Апостильдің ұғымы мен құқықтық мәні
Апостиль (фр. apostille – растау, куәландыру) – бір мемлекеттің ресми құжатының түпнұсқалығын басқа мемлекетте тану үшін қойылатын арнайы штамп немесе мөртабан. Апостиль құжатқа қол қойған тұлғаның лауазымын, өкілеттігін және құжатты берген органның түпнұсқалығын растайды.
Апостильдің басты ерекшелігі – ол құжаттың мазмұнын тексермейді, тек қана оның ресми мәртебесін айқындайды. Бұл – құқықтық тұрғыдан маңызды жайт, себебі апостильдеу құжаттағы ақпараттың дұрыстығын емес, оны куәландырған органның заңды күшін растайды.
Апостиль мен консулдық легализацияның салыстырмалы талдауы
Апостильдің консулдық легализациядан айырмашылығы мынада:
-Процедураның қарапайымдылығы: консулдық легализация бірнеше кезеңнен тұрса, апостиль тек құжат берілген мемлекеттегі уәкілетті орган арқылы рәсімделеді.
-Уақыт пен қаржы үнемділігі: апостиль қою тезірек әрі арзан рәсім болып табылады.
-Қолданылу ауқымы: апостиль тек Гаага конвенциясына қатысушы мемлекеттер арасында жарамды, ал консулдық легализация кез келген мемлекеттер арасында жүргізілуі мүмкін.
Апостильдің рәсімделу тәртібі мен талаптары
Гаага конвенциясының ережелеріне сәйкес апостильдің нысаны біркелкі болуы тиіс:
Форма: шаршы, әр қабырғасы 9 см.
Орналасуы: құжаттың өзінде немесе оған қоса тіркелген парақта қойылады.
Тілдік талап: апостильді рәсімдеуші органның ресми тілінде жасалады, бірақ стандартты тармақтар екінші тілде берілуі мүмкін.
Атауы: міндетті түрде француз тілінде «Apostille (Convention de la Haye du 5 octobre 1961)» деген жазуды қамтуы шарт.
Апостиль он стандартты тармақтан тұрады. Оның ішінде:
- Құжат жасалған мемлекет;
- Құжатқа қол қойған тұлғаның аты-жөні мен лауазымы;
- Құжатты бекіткен органның атауы;
- Құжатқа қойылған мөр мен штамп;
- Апостиль қойылған қала;
- Апостильдің күні;
- Апостильді берген органның атауы;
- Тіркеу нөмірі;
- Апостиль берген органның мөрі;
- Уәкілетті тұлғаның қолы.
Қазақстандағы апостиль институты
Қазақстан Республикасы 2001 жылдан бастап Гаага конвенциясына қосылды. Қазіргі таңда елімізде апостиль қою құқығы келесі мемлекеттік органдарға берілген:
- ҚР Әділет министрлігі – сот және нотариаттық құжаттар үшін;
- ҚР Білім және ғылым министрлігі – білім беру құжаттары үшін;
- ҚР Ішкі істер министрлігі – азаматтық хал актілері үшін;
- Басқа да орталық мемлекеттік органдар – өз құзыреті шегінде.
Сонымен қатар, Қазақстанда апостиль қоюдың электрондық жүйесі енгізілді. Бұл азаматтарға құжаттарды онлайн түрде рәсімдеуге мүмкіндік беріп, уақытты айтарлықтай үнемдейді.
Апостиль институтының ғылыми және практикалық маңызы
Апостиль институты халықаралық жеке құқықтың дамуына елеулі үлес қосуда. Оның практикалық мәні мынада:
- халықаралық мобильділікті арттырады;
- азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді;
- мемлекеттер арасындағы құқықтық ынтымақтастықты күшейтеді.
Ғылыми тұрғыдан алғанда, апостиль институты халықаралық құқықтағы унификация мен гармонизация үрдістерінің көрінісі болып табылады. Ол мемлекеттердің ішкі құқықтық нормаларын біріздендіру арқылы халықаралық құжат айналымын жеңілдетеді.
Қорытынды
Апостиль – халықаралық қатынастарда ресми құжаттарды заңдастырудың заманауи әрі тиімді құралы. Ол консулдық легализацияны алмастырып, азаматтардың құқықтарын қорғау мен құжат айналымын жеңілдетуге септігін тигізеді.
Қазақстан үшін апостиль институтын дамыту – халықаралық ынтымақтастықты тереңдетудің және азаматтардың құқықтық мүмкіндіктерін кеңейтудің маңызды қадамы. Осыған байланысты, аталған институтты әрі қарай жетілдіру, оның ішінде электрондық форматтағы қызметтерді кеңейту, ғылыми зерттеулерде өзекті бағыттардың бірі болып қала бермек.
Маңғыстау облыстық сотының Ұйымдастыру-талдау бөлімінің басшысы Е.Адылов
