Қазақстанда жұмыс іздеушілердің көбі уақытты үнемдеу және тиімді байланыс орнату мақсатында жұмысқа орналастыру агенттіктерінің қызметіне жүгінеді. Алайда бұл тәсілдің заңдық қырлары мен қауіптері де бар. Соңғы жылдары алаяқ агенттіктер көбейіп, азаматтар жиі алданып қалып жатыр. Бұл мәселені құқықтық тұрғыдан саралап көру үшін біз заң ғылымдарының магистрі, еңбек құқығы маманы Айдана Қожабекқызымен сұхбаттастық.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2024 жылғы есебіне сәйкес, елімізде ресми тіркелген жеке жұмыспен қамту агенттіктерінің саны 530-дан асады. Бұл көрсеткіш 2019 жылмен салыстырғанда 35%-ға өскен. Мұндай агенттіктер жұмыс беруші мен жұмыс іздеушіні байланыстыратын делдал рөлін атқарады.
Алайда, заңгер Айдана Қожабекқызының айтуынша:
“Агенттіктердің бәрі бірдей заң аясында жұмыс істемейді. Кейбіреулері лицензиясыз әрекет етеді, ал бұл ҚР заңнамасына қайшы келеді. Азаматтар мұндай ұйымдарға алданып, жұмыссыз қалумен қатар қаржылық шығынға да ұшырап жатады.”
Жұмысқа орналастыру агенттіктерінің қызметі мына заңдармен реттеледі:
- ҚР “Халықты жұмыспен қамту туралы” заңы (2016 ж., № 482-V ҚРЗ)
- ҚР Еңбек кодексі
- ҚР “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы” заңы
- ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінің 463-бабы (лицензиясыз қызмет)
- ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабы (алаяқтық)
27-бапқа сәйкес, агенттіктер жұмыс іздеушіден ақы талап ете алмайды, егер жұмыс берушімен келісімшарт бойынша төлем сол тараптың мойнында болса. Осы норма жиі бұзылып, азаматтардан “құжат рәсімдеу”, “тіркеу”, “шетелге жіберу” секілді сылтаумен алдын ала 100 000 теңгеге дейін талап етіліп жатады.
“Заңда нақты көрсетілген: жұмыс іздеуші ақы төлемеуі тиіс. Бұл – жұмыс берушінің жауапкершілігі. Ал ақы сұрау – заңсыздық пен алаяқтықтың белгісі”, – дейді Айдана Қожабекқызы.
Заңгердің мәліметінше, соңғы жылдары агенттіктер тарапынан жасалатын алаяқтық түрлері мынадай:
- Лицензиясыз жұмыс: Агенттіктің ресми тіркелмегені, ЖСН мен заңды мекенжайының болмауы.
- Келісімшарт жасалмауы немесе бұлыңғыр құжат: Азамат ештеңе дәлелдей алмай қалады.
- Жалған уәделер: «Қазір тек ақы төлесеңіз, 2 күнде жұмысқа кіресіз» дегендей нақты емес ұсыныстар.
- Шетелге жұмысқа орналастыруда құжаттармен манипуляция: Виза мен рұқсатсыз еңбек көші-қонына итермелеу.
- Агенттіктің ізім-ғайым жоғалуы: Төлем алған соң, байланыс үзіледі.
2023 жылы ҚР Әділет министрлігінің мәліметі бойынша, агенттік қызметіне қатысты 460-тан астам шағым тіркелген, оның ішінде 120-сы алаяқтыққа қатысты тергеуге өткен.
Құқықтық кеңес: қалай қорғануға болады?
Заңгер Айдана Қожабекқызы азаматтарға мынадай кеңес береді:
“Біріншіден, агенттіктің лицензиясын талап етіңіз. Бұл ақпаратты eGov порталы немесе Еңбек министрлігінің сайтынан тексеруге болады. Екіншіден, келісімшартты мұқият оқып, заңгерлік кеңес алыңыз. Үшіншіден, ешқашан алдын ала ірі сома төлемеңіз. Төлем тек нақты қызмет көрсетілгеннен кейін ғана болуы керек.”
Сондай-ақ ол азаматтарға барлық түбіртек, жазбаша дәлел мен электрондық хаттарды сақтауға кеңес береді. Егер алаяқтыққа ұшырасаңыз, бірден полицияға, тұтынушылар құқығын қорғау комитетіне немесе сотқа жүгіну қажет.
Халықаралық еңбекке орналастыру: қосымша тәуекелдер
Шетелге жұмысқа орналастыратын агенттіктерге ерекше назар қажет. ҚР Сыртқы істер министрлігі мен Еңбек министрлігі арқылы аккредитацияланған агенттіктер ғана заңды қызмет көрсете алады. Әйтпесе азамат заңсыз мигрантқа айналып, шетелде жазалануы мүмкін.
“Шетелге шығуға уәде берген әр агенттікке сене беруге болмайды. Визалық және еңбек рұқсаты заңды жолмен рәсімделмесе, адам ауыр құқықтық жағдайға тап болуы мүмкін”, – дейді заңгер.
Агенттік арқылы жұмыс табу — заманауи және ыңғайлы тәсіл. Алайда бұл салада заң бұзушылықтар мен алаяқтық тәуекелі де жоғары. Әр азамат өз құқықтарын біліп, тек сенімді, ресми тіркелген агенттіктерге жүгінуі қажет. Тек құқықтық сауаттылық пен қырағылық арқылы біз өзімізді қорғап, әділ еңбек нарығын қалыптастыра аламыз.
Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Медиажурналистика мамандығының 2-курс студенті Нұрай ДАУКЕН.
