Конституцияның 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жазылған. Алайда елімізде әлі күнге дейін атқарушы және заң шығарушы билік тарапынан әділдік таппаған соң Президенттен көмек сұрайтындар көп. Бұл туралы сарапшылардың пікірі қандай?
Қанат ЖҰМАБАЙ, Халықаралық адам құқығын қорғау комитетінің Қазақстандығы өкілдігі төрағасының бірінші орынбасары:
– Азаматтардың ҚР Президентіне жүгінуі – заңдылық. Себебі ҚР Конституциясының 40-бабына сәйкес, Президент адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып саналады. Әрине, кейбір азаматтар Президентке жүгініп, Мемлекет басшысы жағдайды өз бақылауына алғаннан кейін ғана оң шешімін тапқан істер бар. Сондықтан құқықтық мемлекетте сот органдары қара қылды қақ жарып әділ шешім, үкім шығарғанда ғана адам құқықтарына деген құрмет, құқықтық мәдениет деңгейі жоғары болады. ҚР Конституциясының 1-бабына сәйкес адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы. Конституцияның 2-бөлімінде «Адам және Азамат» деген арнайы тарау арналған.
– Азамат дегеніміз адам мен мемлекет арасындағы саяси байланыс, яғни онда өзара құқықтарға ие болумен қатар міндеттер де жүктеледі. Бүгінгі таңда Қазақстан азаматтарының өз құқықтарын пайдалануы референдум, сайлауларға қатысу, білім алу, еңбек ету, еркін жүріп тұру, өзінің еркімен діни сенімін таңдау және тағы басқа әрекеттерде көрініс тапқан. Оны қорғау сот, прокуратура, Ішкі істер министрлігі, Әділет министрлігі, Адам құқықтарын қорғау органдары мен ұйымдары арқылы жүзеге асырады. Бұл адам құқықтарын ішкі ресурстарды пайдалану арқылы қорғау. Ал сыртқы халықаралық ресурстарға 10.12.1948 жылғы қабылданған БҰҰ Адамзаттың жалпыға бірдей декларациясы жатады. Қазақстан бүгінгі таңда БҰҰ мүшесі. Сондықтан ҚР Конституциясында және заңнамалық актілерінде адам құқықтары мен бостандықтарына толық кепілдік берілген. Жалпы алғанда Қазақсанда адам құқықтарының сақталуы бір қалыпты деңгейде қамтамасыз етілуде. Күшті құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамға айналу үшін әрбір адам өзінің құқықтарымен қатар міндеттерін адал атқаруы керек.
Жанділдә ЖАҚЫПОВ, «Халықаралық құқық қорғау орталығы» ҚБ төрағасы:
– Адам құқығы – терең мәселе. Тәуелсіз ел болғалы ширек ғасырдан асты ғой, ал біз сол деңгейде тұрмыз десем, қателеспейтін шығармын. Жалпы бір ауыз сөзбен қорғалады, қорғалмайды деп айта алмаймын. Кейбір жағдайларда біздің адамның құқын қорғайтын заңдарымыз Ата Заңымыздан бастап әлі де жетілдіруді, қайта қарауды қажет ететінін көрсетіп қояды. Бірақ көптеген мәселелер бойынша адамның құқығы толығымен болмаса да, жалпы қамтылған. Соның бірі – кез келген демократиялық құқықтық мемлекетте дау туындағанда тек қана құқық қорғау немесе мемлекеттік органдарға жүгініп қоймай, дауды балама жолмен, медиация тәртібімен реттеу рәсімі. Ол да адам құқығының елімізде нақты негізделгені деуге болады.
– Себебі бәрі бірдей сотқа жүгініп, шешкісі келмейді. Кейбіреулер уақытым жоқ дейді, кейбіреулер соттың ашық болғанынан қысылады. Бірен-сараны сот органдарына сенбеуі де мүмкін. Мен көп жерде айтам – мемлекеттің зайырлы екенін білу үшін бір ғана сұрақ қоюға болады. Еліңізде дауды реттейтін тек қана сот органдары ма әлде басқа балама жолдары бар ма?, – деп. Адам құқығында бір мәселе бар. Ол адамдардың құқықтық жауапкершілігі, мәдениеті және сауаттылығы. Көп жағдайда құқықтық сауаттылықтың жоқтығынан түрлі келеңсіз жағдайлар орын алып жатады. Кейбір елдерде осы тұрғыда арнайы мемлекет тарапынан шығарылған жарлықтар, қаулылар бар. Онда адамның құқықтық сауаттылығын, жауапкершілігін көтеру мәселесі басты назарда. Барлық оқу орындарында құқық пәнін енгізуді біраз уақыт бұрын біздің депутаттарымыз да айтқан. Заңгерлер арасында «біреудің құқығы басталғанда, екінші адамның құқы таусылады» деген сөз бар. Көп жағдайда заңды білмегендіктен даулар туындап жатады. Мемлекет пен кез келген адамзаттың арасында көрінбейтін келісімшарт бар. Оның бір тарапы – мемлекет, екінші тарапы – адам. Адам дүниеге келген күннен бастап мемлекетпен арада көрінбейтін келісімшарт бар. Шекарадан өткен кез келген шетелдік те біздің елдегі заңдарды орындауы керек. Осындай аксиомалық тұрғыда өзінің құқығын әр азаматымыз білген жағдайда біз үлкен дәрежеге жетеміз.
Сауалнаманы дайындаған Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ «Заң газеті»
