Қазіргі таңда діни сана мен таным – қоғам тұрақтылығы мен азаматтық келісімнің негізгі тіректерінің біріне айналып отыр. Әсіресе, ақпарат кеңістігі жылдам дамып, түрлі діни ағымдар мен идеологиялық ағымдар интернет арқылы емін-еркін тарала бастаған заманда халықтың, әсіресе жастардың діни иммунитетін күшейту — аса маңызды міндет. Бұл ретте қоғамдық сана мен діни таным – жалған, радикалды діни идеологияға қарсы тұра алатын қуатты қорған іспетті.
Қазақстан – зайырлы мемлекет. Бұл ұстаным діни сенім бостандығын, бірақ сонымен бірге діни қызметтің заң аясында жүруін қамтамасыз етеді. Алайда радикалды діни топтар өз идеологияларын тарату барысында дәл осы зайырлы құрылымға қарсы бағытталған пікірлер таратып, халықтың санасын улауға тырысады. Олар мемлекеттік құрылымды «кәпірлік жүйе» деп атаудан тайынбайды, ал дәстүрлі исламды — «адасушылық» деп сипаттайды. Міне, осындай теріс түсінікке қарсы тұру үшін қоғамда діни біліммен қатар, азаматтық сана мен тарихи жадының да орны ерекше.
Жалған діни идеология көбіне дінді шала түсінген, тарих пен мәдениетке үстірт қарайтын, рухани рефлексиясы әлсіз адамдарға әсер етеді. Өйткені олар діни мәтіндердің мағынасын контекстсіз қабылдайды, әлеуметтік және тарихи факторларды елемейді. Осының салдарынан олар үшін «ақ» пен «қараның» арасы ажырамай, нақты сұраққа біржақты, догматикалық жауап іздеуге ұмтылады. Бұл – радикалдық ойлау жүйесінің басты ерекшелігі.
Мұндай көзқарас қалыптаспауы үшін ең алдымен қоғамдық сана жаңаруы керек. Қоғамдық сана – бұл халықтың ортақ құндылықтары, ұжымдық танымы мен тарихи тәжірибелерінің көрінісі. Ол дәстүрлі дінге, ұлттық бірлікке, мәдени мұраға және зайырлы өмір сүру ережелеріне сүйенуі тиіс. Қазақстан халқы ғасырлар бойы ислам дінін өзінің ұлттық ерекшеліктерімен ұштастырып келген. Яғни, халықтың діни санасы әрдайым рухани мұралармен, әдет-ғұрыппен, тарихи тәжірибемен үндесіп отырған.
Бүгінгі таңда осы үндестікті сақтау – ел ішіндегі тұрақтылық пен татулықтың кепілі. Бұл орайда дәстүрлі ислам мен ұлттық руханиятты қайта жаңғырту – жалған діни идеологияға қарсы күшті құрал бола алады. Қазақ даласында дін әрқашан ақыл мен парасаттың, білім мен мәдениеттің діні ретінде қабылданды. Бұған Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Мәшһүр Жүсіп, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы сынды ғұламалардың еңбектері куә. Олар исламды тек шариғаттық амалдар жүйесі ретінде емес, тұтас рухани жүйе ретінде ұғынды.
Мысалы, Абай өзінің «Қара сөздерінде» дінді адамгершілік пен имандылықтың тірегі ретінде сипаттайды. Ол үшін нағыз мұсылман – тек парыздарын орындаушы ғана емес, ақылға жүгінетін, жүрек тазалығын бірінші орынға қоятын парасат иесі. Осындай дүниетаным – қазіргі діни танымға да бағыт-бағдар беруге тиіс. Өйткені бұл таным жалған діни идеологияны, әсіресе оның агрессиялық, бөлінушілік сипатын түбегейлі теріске шығарады.
Екінші маңызды фактор – діни танымның тереңдеуі. Жалған ағымдардың жетегіне еретіндер көбіне дінді таяз түсінікпен қабылдағандар екенін өмір көрсетіп отыр. Олар үшін діни үкім – абсолютті, өзгермейтін заң; шариғат – тек тыйым мен жазадан тұратын жүйе. Бұл – дінге прагматикалық, механикалық көзқарастың нәтижесі. Мұндай көзқарасты өзгерту үшін дінді философиялық, тарихи және рухани тұрғыдан талдай алатын, жан-жақты білім керек.
Діни таным – бұл тек парыз, уәжіп, халал, харам ұғымдарына тоқталу емес. Бұл – Құранның терең мағынасы, хадистердің мазмұны, шариғаттың қоғаммен байланысы, дәстүрлі мектептердің рөлі мен тарихи тәжірибені түсіну. Мысалы, бір ғана Құран аятын түсіну үшін оның түсірілу себебі, тарихи контексті, араб тілі мен стилистикасы, ислам құқық мектебінің ұстанымы қажет. Мұндай жан-жақты білім – жалған діни насихатқа қарсы тиімді иммунитет қалыптастырады.
Қазіргі Қазақстанда бұл бағытта оң қадамдар жасалып жатыр. Дін істері комитеті мен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы дәстүрлі ислам құндылықтарын насихаттауға, діни экстремизмге қарсы күреске ерекше көңіл бөлуде. Ақпараттық-түсіндіру топтары, арнайы курстар мен оқулықтар арқылы діни таным қалыптастыру жұмыстары жүргізіліп келеді.
Бұдан бөлек, қоғамда діни төзімділік, мәдени плюрализм, әлеуметтік келісім ұғымдары кеңінен түсіндірілуде. Бұл — қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілгенін көрсетеді. Дінді қоғамнан бөлектемей, оны өмірдің бір бөлшегі ретінде қабылдап, бірақ мемлекеттік шекараны нақты белгілей алатын сана — бұл бүгінгі қазақстандық азаматтың бейнесі болуы тиіс.
Әсіресе жастар арасында сыни ойлау мен зайырлы құқықтық мәдениет қалыптастыру – діни иммунитеттің негізі. Бұл – кез келген діни мазмұндағы ақпаратты талдап, саралап, сұрақ қойып, күмәндана алатын қабілет. Радикалды топтар көбіне жастардың сенгіштігі мен эмоциялық әлсіздігін пайдаланады. Сол себепті жастар тек дінді ғана емес, құқықты, тарихты, философияны да жақсы білуі керек.
Қорытындылай келгенде, жалған діни идеологияға қарсы тұру – бұл тек қауіпсіздік пен бақылау шаралары арқылы емес, ең алдымен қоғамдық сананы жаңғырту, діни танымды тереңдету және ұлттық-рухани иммунитетті қалыптастыру арқылы жүзеге асады.
Мұндай мықты иммунитет дінді терең түсінетін, тарихи жадына сүйенетін, зайырлы-құқықтық жүйені құрметтейтін, ұлттық болмысты сақтайтын ұрпақ тәрбиелеуге жол ашады.
Себебі бізге біржақты догматтар мен бөлінушілікті емес, бірлік пен ақылға негізделген діни сана керек. Сонда ғана қоғамды улайтын жалған ағымдардың идеологиясы тамыр жая алмайды.
