Қазақстандағы орташа зейнетақы қазіргі уақытта шамамен 140 мың теңге деңгейінде. Бір қарағанда, бұл сома көңілге қонымды көрінеді – шамамен күнкөріс минимумы деңгейінен үш есе жоғары. Алайда тәжірибеде бұл қаражат негізгі шығындарды толық қамтуға жетпейді, ал нақты төлемдер жинақтық бөлігі мен мемлекеттік қолдауға байланысты болады. BAQ.KZ тілшісінің материалында толық талдау берілген.
Зейнетақылар және нақты шығындар
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, бір миллионнан астам қазақстандық күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табысқа өмір сүреді, ал шамамен 38 мың адам тек азық-түлік себетінің құнын да қамтамасыз ете алмайды. Ең жоғары кедейлік деңгейі Түркістан облысында тіркелсе (9%), ең төменгі көрсеткіш Астана қаласында (2,9%) байқалады.
Экономист Андрей Чеботарёв орташа зейнетақы – ең алдымен статистикалық көрсеткіш екенін, оның көпшіліктің нақты жағдайын көрсетпейтінін атап өтті.
Біз аралас зейнетақы жүйесінде өмір сүріп жатырмыз. Зейнетақылар бюджеттен қаржыландырылатын ортақ бөлік пен жұмыс істейтін азаматтардың жарналары арқылы қалыптасатын жинақтық бөліктен тұрады. Шынайы өмірде кейбір қарт адамдар әлдеқайда аз алады, ал жинақсыз зейнеткерлердің базалық зейнетақысы шамамен үш есе төмен, — дейді ол.
Тіпті мұқият жоспарласа да, 140 мың теңге негізгі шығындарға кетеді:
• Коммуналдық қызметтер – 20-30 мың теңге;
• Азық-түлік – 60-70 мың теңге;
• Дәрі-дәрмек – 10-15 мың теңге;
• Көлік және байланыс – 8-10 мың теңге;
• Киім-кешек және тұрмыстық қажеттіліктер – 15 мың теңгеге дейін.
Нәтижесінде, еркін жұмсалатын қаражат айына бар-жоғы 5-10 мың теңге, ал қыста бұл сома одан да азаяды.
Жаңа Салық кодексі және зейнетақыларға әсері
2026 жылғы 7 қаңтардан бастап күшіне енетін Жаңа Салық кодексі зейнеткерлер үшін не өзгертеді? Экономист Арман Байғанов пікірінше, кодекс бюджетке салық түсімдерін көбейтіп, зейнетақыларды индексациялауға ресурс жасай алады.
Ең үлкен әсер жинақтық бөлігі бар адамдарға тиеді, ал базалық төлемдер бюджет шектеулі болса, аз өседі. Зейнетақыны индексациялау қажет, бірақ өсім біртіндеп болуы тиіс, әйтпесе инфляциялық спираль туындайды. Төлемдерді тым күрт арттырса, қолда бар қаражаттың сатып алу қабілеті төмендейді, — дейді ол.
Экономист Олжас Худайбергенов Қазақстандағы зейнетақы мен жалақының нақты қатынасын атап, орташа зейнетақының ұзақ уақыт бойы лайықты өмірге жетпейтінін көрсетті. Оның айтуынша, төлемдер мен бюджет қосымшаларының өсуіне қарамастан, зейнетақы мен орташа жалақының арақатынасы төмен болып қала береді, әсіресе жеке секторда жұмыс істейтіндер үшін бұл зейнеткерлердің отбасыларына ауыртпалық тудырады.
140 мың теңге қаншалықты жеткілікті? Зейнеткер осындай жағдайда қалай күн көреді? Азық-түлік себетін және инфляцияны ескерсек те, өмірге қалатын қаражат өте аз. Орташа зейнетақы қазіргі уақытта Қазақстандағы орташа жалақыдан (шамамен 430 мың теңге) әлдеқайда төмен. Идеал жағдайда, орташа зейнетақы орташа жалақының 70-90% деңгейінде болуы керек, бірақ іс жүзінде ол тек 35%-ға ғана жетеді – және бұл бюджеттік қосымшалар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жоғары зейнетақыларының арқасында. Жеке секторда төлемдер әлдеқайда төмен, — дейді ол.
Яғни көптеген қазақстандық зейнеткерлер үшін 140 мың теңге тек тіршілік етуге жететін шек, ал ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылық олардың төлемдерін нақты жақсартуға арналған жаңа бюджет құралдарына байланысты болады. Жүйенің басты міндеті – қағаздағы цифрды адамдардың нақты кірісіне айналдыру.
