Қазіргі уақытта Қазақстанда сот төрелігінің тиімділігін арттыруға және әділдікті қамтамасыз етуге бағытталған қылмыстық процесте бірқатар жаңа үрдістер байқалады. Осындай үрдістердің бірі — күдіктілер мен айыпталушылардың құқықтарын күшейту, соның ішінде олардың кінәсіздігін дәлелдеуге қатысу және қорғау құқығын кеңейту.
Сонымен қатар, жаңа үрдістер аясында қылмыстық процесте адвокаттардың рөлін күшейту, яғни бәсекелестікті қамтамасыз ету көзделеді.
Тараптардың бәсекелестігін қамтамасыз ету арқылы Қазақстан Республикасындағы қылмыстық процесті жетілдіру құқықтық жүйенің маңызды аспектісі болып табылатынын атап өткен жөн. Себебі, тараптардың бәсекелестігі айыптау мен қорғаудың тең мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Мұнда әр тарап сот алдында өзінің дәлелдері мен дәйектерін тәуелсіз және бейтарап ұсынуға құқылы болады.
Халықаралық тәжірибеде тараптардың бәсекелестігі әділ қылмыстық процестің негізгі қағидаты болып табылады. Мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде прокурор мен адвокат сот алдында өз дәлелдерін келтіріп, өз ұстанымдарын тең дәрежеде дәлелдеу кең таралған тәжірибе саналады.
Тараптардың бәсекелестігін қамтамасыз етудегі жаңа үрдістердің бірі adversarial process (қарсыласу) принципін белсенді қолдану болып табылады. Бұл қағида сот талқылауы — әр тарап өз мүдделері мен дәлелдерін білдіретін процесс болуы керек, ал судья ұсынылған дәлелдер негізінде шешім қабылдайтын бейтарап төреші ретінде әрекет етеді деген идеяға негізделген.
Тағы бір жаңашылдық тараптардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін бейнеконференциялар және электронды құжат айналымы жүйелері сияқты технологияларды қолданумен байланысты. Бұл процеске қатысушыларға сотта физикалық қатысуды қажет етпестен өз мүдделері мен дәлелдерін тиімді ұсынуға мүмкіндік береді.
Елімізде қылмыстық процесті жетілдіру және тараптардың бәсекелестігін қамтамасыз ету мақсатында мынадай қадамдар жасалуда.
Мәселен, Қылмыстық процестік кодекстің (ҚПК) 24-бабында сот функциялары айыптау органының функцияларына теңестіріледі, бұл ҚПК-нің 23-бабына қайшы келеді, өйткені сот қылмыстық қудалау органы болып табылмайды және айыптау немесе қорғау жағында болмайды.
Мұның салдары сот пен айыптау органының функцияларының араласуын тудырып отыр, нәтижесінде соттың біржақтылығы бойынша орынсыз сын тудырады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сот бәсекелестікте өтуі тиіс, ал судья тараптардан тәуелсіз болуы керек екенін атап айтты. Ол үшін адвокат пен прокурордың теңдігін қамтамасыз ету маңызды.
Соттың міндеті — тараптардың іс жүргізу міндеттерін орындау үшін жағдай жасау. Қылмыстық процестің рәсімінде қылмыстық қудалау органы айыптаудың бастамашысы ретінде әрекет етеді, бірақ дәлелдемелерді түпкілікті бағалауды тараптар ұсынған дәлелдемелерге сүйене отырып, нақты бәсекелестік жағдайында сот беруі керек.
Қылмыстық процесте тараптардың теңдігін қамтамасыз ету үшін қорғаушы тараптың өкілеттіктерін кеңейту қажет екені анық. Ол үшін қазір қорғау тарапына іс бойынша жиналған барлық дәлелдемелер ұсынылатын «дәлелдемелермен алмасу» кезеңін қосу мәселесі қарастырылуда. Бұл кезеңде айыптаушы тарап пен қорғаушы тарап істі сотқа жіберу керек пе, жоқ па, соны шешеді. Сондай-ақ, қорғаушы тарапқа іс жүргізу келісіміне қатысты прокурордың шешіміне шағымдану құқығын беру ұсынылады.
Бұл бітімгершілік процедуралар мен процестік келісімдердің санын көбейтуге, сондай-ақ жазықсыз адамдардың сотқа берілуіне жол бермеуге көмектеседі. Сондықтан сотқа тек нақты айыптауды, әрекетті құқықтық бағалауды және айыптау тарапынан дәлелдемелерді алдын ала талдауды қамтитын айыптау актісін жіберу ұсынылады.
Қорғаушы тарап өз ұстанымының негіздемелерін қамтитын қорғау актісін қорғаушының пайдасына сотқа ұсынуға құқылы (бірақ міндетті емес) болуы тиіс.
Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасында қылмыстық істі айыптаушы тарап жинайды және дәлелдемелерді бағалаумен істі сотқа жібереді. Судья айыптаудың дәлелдерін дәл қарастырады. Бұл ереже қорғаушы тарапты айыптаушы тараппен тең емес жағдайға қалдырады.
Сот тек бір тарап – айыптаушы тарап қалыптастырған қылмыстық іс материалдарында бар дәлелдемелер туралы алдын ала хабардар болмауға тиіс.
Сотта әрбір тарап жарысушылық қағидаты бойынша сотталушының кінәсін немесе кінәсіздігін растайтын өз дәлелдемелерін ұсынуға тиіс, соның негізінде сот қорытынды шешімге келеді. Бұл ретте сот объективтілік пен бейтараптықты сақтау мақсатында айыптаудың не қорғаудың олқылықтарын толтыруға құқылы емес. Осылайша, қылмыстық істің өзі сотқа айыптаушы және қорғаушы тарап тең шарттармен ұсынған дәлелдемелер бойынша сот талқылауында құрылуы керек.
Менің ойымша, мұндай сот процесі тараптардың нақты бәсекелестігін және соның салдарынан заңды және негізделген шешімді қамтамасыз етеді.
Қорытындылай келе, тараптардың бәсекелестігін қамтамасыз ету арқылы Қазақстан Республикасындағы қылмыстық процесті жетілдіру құқықтық жүйенің маңызды аспектісі болып табылатынын атап өткен жөн. Халықаралық тәжірибе мен осы саладағы жаңа тенденциялар айыптау мен қорғаудың тең мүмкіндіктерінің маңыздылығын растайды. Бұл ретте Қазақстан Республикасында қылмыстық процесті жетілдіру және процестің барлық қатысушылары үшін әділдікті қамтамасыз ету үшін нақты қадамдар көзделген.
Эльмира ОЙҚҰЛОВА,
Атырау қаласы № 2 сотының судьясы
