– Ақмырза Садықұлы, мемлекеттік органдар мен жеке және заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейтін «Қазақстандағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі» туралы заң өз міндетін атқара алды ма?
– Көп мәселелер әлі нақты шешімін таппай отырса да, өзге заңдар секілді бұл да даму барысында деуге болады. Сондықтан оны жетілдіруді тоқтатпай, еліміздегі сәулет-құрылыс саласындағы зерттеулерді қолдап, керек болса шетелдердің тәжірибесін зерттеп, енгізу қажет. Сәулет-құрылыс саласының дамуына айтарлықтай әсер еткен бұл заң жеке және заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарады. Дегенмен, қоғамның ілгері дамуы мен құрылыс индустриясы алдымызға қоятын заманауи талаптар мен міндеттер оны кезеңді түрде жаңартып, үздіксіз жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Заңды жүйелі түрде талдау және жаңа талаптар мен технологияларға бейімдеу сәулет және құрылыс саласының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, заңның іс жүзінде орындалуына және оның тиімді қолданылуына айрықша назар аударған жөн. Заң оның ережелері қатаң түрде тиісті мемлекеттік органдар қадағалаған жағдайда ғана орындалады. Сондықтан құқық бұзушылықтың алдын алу және құрылыс сапасын қамтамасыз ету үшін құрылыс ұйымдарының қызметін қадағалау мен бақылау тетіктері әлі де күшейтуді қажет етеді. Оны іске асыру мәселесін қарастыру кезінде ескеретін маңызды аспект сәулет және құрылыс саласындағы ақпарат пен білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету. Азаматтардың құрылыс саласындағы құқықтары мен міндеттері туралы хабарын арттыру, сондай-ақ, осы саладағы мамандардың біліктілігін жетілдіру заңның тиімді орындалуына және құрылыс сапасын арттыруға ықпал етеді.
– Адамның мекендейтін және тіршілік ететін толымды ортасын қалыптастыруға, елді мекендер мен қонысаралық аумақтарды тұрақты дамытудағы мәселелер неге өзектілігін жоймай отыр?
– Елді мекендерді дамыту мәселесі көптеген елдердің алдында тұрған негізгі проблема. Атап айтқанда, дамыған инфрақұрылымды, қызмет көрсетуге қолжетімділікті, жасыл аймақтарды және демалыс орындарын қоса алғанда, адамдардың өмір сүруі үшін толыққанды қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз ету маңызды. Бұл мәселелерді шешуге кедергі келтіретін негізгі факторлардың бірі әртүрлі тараптардың мүдделерін үйлестірудің қиындығы. Елді мекендерді дамыту жобаларын әзірлеу және іске асыру мемлекеттік органдардың, муниципалитеттердің, инвесторлардың, тұрғындардың және басқа да мүдделі тараптардың ынтымақтастығы мен өзара іс-қимылын талап етеді. Консенсусқа қол жеткізу және компромистік шешімдерді табу әрқашан оңай бола бермейді, әсіресе, әртүрлі топтардың мүдделері сәйкес келмегенде. Тағы бір фактор – шектеулі қаржылық ресурстар. Елді мекендерді дамыту жобаларын іске асыру әрқашан қолжетімді бола бермейтін немесе шектеулі болуы мүмкін елеулі инвестицияларды талап етеді. Бұл қажетті инфрақұрылымдық жұмыстарды жүргізуді, жаңа тұрғын үй кешендерін құруды және бұрыннан барын жөндеуді қиындатуы мүмкін. Сондай-ақ, кейбір мәселелер елді мекендерді дамытудың нақты стратегиясының жоқтығына байланысты екенін атап өткен жөн. Дамудың әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және мәдени аспектілерін ескеретін ұзақ мерзімді перспективалар мен жоспарлардың болуы маңызды. Мұндай стратегиялардың болмауы теңгерімсіз дамуға, ресурстардың дұрыс бөлінбеуіне және халықтың қажеттіліктері мен қалауларының жеткіліксіз ескерілуіне әкелуі мүмкін. Жақында талқылауға салынған Алматы қаласының ұзақ мерзімді даму жоспарының сынға алынып жатқандығы да осы мәселеден туындап отыр. Бұл проблемаларды шешу үшін елді мекендерді дамытудың әртүрлі субъектілері арасындағы үйлестіруді және ынтымақтастықты қамтамасыз ететін тиімді мемлекеттік басқару тетіктерін құру қажет. Жобаларды жоспарлайтын және үйлестіретін, сондай-ақ, кешенді талдау негізінде және барлық тараптардың мүдделерін ескере отырып шешім қабылдайтын ведомствоаралық комиссиялар мен органдар құру маңызды. Елді мекендерді дамыту жобаларын әзірлеу және жүзеге асыру үдерісіне жұртшылықты тартуға назар аудару қажет. Кең ауқымды қоғамдық талқылау және тұрғындардың пікірлері мен ұсыныстарын ескеру халықтың нақты қажеттіліктері мен қалауларын көрсететін жобаларды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл шешім қабылдау процесінің әділдігі мен ашықтығын арттыруға ықпал етеді. Елді мекендерді дамыту жобаларын жүзеге асыру үшін инвестиция тартуға назар аударған жөн. Бұл отандық және шетелдік инвесторларды тартуды, арнайы экономикалық аймақтарды немесе мемлекеттік-жекеменшік әріптестік тетіктерін құруды қамтуы мүмкін. Қаржыландырудың қолжетімділігін қамтамасыз ету және қолайлы инвестициялық ортаны құру елді мекендерді дамыту жобаларын сәтті жүзеге асыруға ықпал етеді.
– Адамның өмір сүру жағдайлары мен психикалық-физикалық жай-күйін айқындайтын сәулеттік-ландшафтық ортаға қатысты тұрғындар тарапынан айтылатын сын неге азаймай тұр?
– Қала тұрғындарының сәулеттік-ландшафтық ортаға қатысты сыны түрлі себептерге байланысты. Соның бірі – бұл бағыттағы зерттеулер мен әзірлемелердің жоқтығы. Халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын тартымды қалалық ортаны құру үшін жалпы немесе стандартты шешімдерді әзірлеу қажет. Басқарудың әртүрлі деңгейлерінде жобаларды өз бетінше қалдырмай, сәулеттік және ландшафтық орталарды қамтитын ортақ дизайн тұжырымдамасының болуы маңызды. Бұл салада сәулетшілер мен қала безендіру мамандарына, стандартты шешімдердің типологиясын басшылыққа алатын АҚШ сияқты елдердің тәжірибесінен үйренген абзал деп ойлаймын. Дегенмен, стандартты шешімдерден басқа, әрбір аймақтың өзіндік ерекшеліктерін және оның тұрғындарының қажеттіліктерін ескеру маңызды. Типологиялық шешімдерді қолданудағы икемділік және оларды жергілікті жағдайларға бейімдеу бірегей және жергілікті маңызы бар жобаларды жасауға мүмкіндік береді. Сәулеттік-ландшафтық қауымдастыққа ортақ көзқарасты әзірлеу кезінде, сонымен қатар, уақыт өте келе қоғамдық бастамалар мен талаптардың өзгеруін ескеру қажет. Тұрғындардың сыны сәулетшілер мен қала шенеуніктерін қалалық ортаны үнемі жақсартуға және жақсартуға ынталандыратын маңызды сигнал. Сондықтан тұрғындар, сәулетшілер және қала билігі арасындағы кері байланыс пен өзара әрекеттестік маңызды рөл атқарады.
– Құрылыс саласына Еурокод енгізілген соң қолданысқа енген жаңа конструкторлық, архитектуралық нормалар қызмет пен сапаға оң әсерін тигізе алды ма?
– Еурокод – бұл әртүрлі типтегі құрылымдарды жобалауда қолданылатын Еуропалық нормалау комитеті (CEN) әзірлеген стандарттардың бірыңғай жиынтығы. Еурокод енгізудің негізгі мақсаттарының бірі бүкіл Еуропада бірыңғай стандарттар мен дизайн талаптарын қамтамасыз ету болды, сол қауымдастыққа енді Қазақстан да мүше. Бұл жобалау және құрылыс процесінде бірлік пен жүйелілікті арттыруға, техникалық реттеу процедураларын жеңілдетуге әкеледі. Еурокодтарды қолданудың маңызды артықшылығы олардың ғылыми негізі мен өзектілігінде. Еуропалық стандарттар құрылыс саласындағы көпжылдық зерттеулердің, тәжірибенің және озық технологиялардың нәтижесіне негізделген. Олар құрылымдардың қауіпсіздігі, сенімділігі, тұрақтылығы және қоршаған ортаға әсер ету факторларын ескереді. Қазақстанда Еурокодқа көшу мәселелері құрылыс саласын дамытудың стратегиялық бағыттарының бірі. Еурокод қолданып жобалау мен құрылыс сапасын жақсартуға, сондай-ақ, техникалық қызмет көрсету мен құрылымдық қауіпсіздіктің жоғары стандарттарын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дегенмен, Еурокодтарды енгізу барлық тараптардың жүйелі көзқарасы мен ұйымдасқан жұмысын талап етеді. Мамандарды даярлауды ғана емес, сонымен қатар стандарттарды сақтауды бақылау үшін тиісті инфрақұрылым мен реттеу тетіктерін құруды қамтамасыз ету қажет. Жергілікті ерекшеліктер мен талаптарды ескере отырып, Еурокодқа ұлттық бейімдеуге әзірлеу маңызды мәселенің бірі болып табылады. Бұл халықаралық стандарттар мен Қазақстанның ерекшеліктері арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мұндай бейімдеу ғылыми зерттеулерге, жергілікті мамандардың тәжірибесіне және жергілікті климаттық, сейсмикалық және геологиялық жағдайларды ескере отырып жасалуы керек.
– Елімізде құрылыс саласына қатысты мамандар 40-қа жуық жоғары оқу орнында дайындалады екен. Бұл маман тапшылығын жоя алды ма?
– Біздің елімізде құрылыс саласына мамандар дайындайтын жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай және бұл құрылыс саласын дамыту үшін қажетті кадрлық ресурстарды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Дегенмен, бұл мамандар еңбек нарығындағы тапшылықты жоя алды ма, соны әлі де тереңірек қарастыру қажет. Жоғары оқу орындары құрылыс саласы серпінді және жанжақты, ал мамандарға қойылатын талаптар үнемі өзгеріп, күрделене түсетінін ескеру қажет. Құрылыс саласы бойынша оқу бітірген жас мамандардың алдында тұратын алғашқы қиындықтың бірі – алған білімдері мен дағдыларының еңбек нарығының талаптарына сәйкес келмеуі. Құрылыс индустриясы үнемі жетілдірілу үстінде, технологиялар, материалдар мен ғимараттардың энергия тиімділігі мен экологиялық тазалығына қойылатын жаңа талаптар пайда болуда. Сондықтан университеттердегі оқу бағдарламаларының уақытылы жаңартылып, заман талабына, саладағы жаңалықтарға сай болуы маңызды. Сонымен қатар, университетте білім алу жас маманның кәсіби дамуының алғашқы қадамы ғана екенін атап өткен жөн. Оқуды бітіргеннен кейін практикалық дағдыларды меңгеру және алған білімдерін тәжірибеде қолдану үшін практикалық тәжірибе жинақтау, құрылыс ұйымдарында тәжірибеден өту қажет. Құрылыс, сәулетші мамандығын бітірушілер саны көп болғанымен, еңбек нарығында білікті мамандардың тапшылығы байқалады. Бұл алған білімінің жұмыс берушілердің талаптарына толық сәйкес келмеуі, жас мамандардың жұмыс тәжірибесінің жоқтығы, сондай-ақ, кадрлардың республика аймақтары бойынша біркелкі бөлінбеуіне байланысты болуы мүмкін. Құрылыс саласында білікті мамандар тапшылығын жою үшін кешенді шараларды қолға алу қажет. Біріншіден, университеттердегі оқу бағдарламалары мен оқыту әдістемелерін саланың заманауи талаптарына жақсырақ жауап беретіндей етіп жетілдіру маңызды. Бұған оқытудың жаңа технологиялары мен әдістерін енгізу, оқытудың практикалық құрамдас бөлігін күшейту, студенттердің өндірістік тәжірибесі мен практикасын қамтамасыз ету үшін құрылыс индустриясымен ынтымақтастықта болуы керек. Екіншіден, құрылыс саласында университеттер мен жұмыс берушілер арасындағы байланысты күшейту қажет. Бұған бос жұмыс орындары жәрмеңкелері мен кәсіптік бағдар беру шараларын ұйымдастыру, сондай-ақ, университеттер мен компаниялар арасында серіктестік орнату арқылы қол жеткізуге болады. Бұл студенттерге еңбек нарығының талаптарын түсінуге және нақты жұмыспен қамту перспективаларын көруге мүмкіндік береді.
– Құрылыс нормаларында сейсмикалық қаупі 9 балдық аймақта 12 қабатты, 10 балдық аймақта 4 қабатты ғимарат салуға рұқсат беріледі. Онда техникалық шарт 9 және 6 қабатқа дейін ғана жасалады. Сонда одан жоғары қабатта тұратындардың кауіпсіздігіне ешкім кепілдік бермей мe?
– Қазіргі таңда қолданыстағы нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес Алматы қаласында 12 қабаттан да аса ғимараттар салуға рұқсат бар. Алайда Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 28 ақпандағы № 165 бұйрығына сәйкес құрылыс салған кезде арнайы техникалық шешімдерді және іс-шараларды талап ететін, сейсмикалық белсенділігі жоғары (7 және одан астам балл) аудандар үшін немесе өзге де ерекше геологиялық (гидрогеологиялық және геотехникалық) жағдайдағы биіктігі 12 қабаттан асатын (үстіңгі техникалық қабатты қоспағанда) тұрғын үй және көпфункционалды ғимараттар жауапкершілігі I (жоғары) деңгейдегі объектілерге жатады. 2001 жылғы 16 шілдедегі № 242 «ҚР сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» заңының 64-4-бабына сәйкес тек мемлекеттік сараптамадан оң шешім алынғаннан кейін ғана салуға рұқсат. Осылайша, 9 және 10 категориялы аймақтардағы жоғары ғимараттардың қауіпсіздігі техникалық үйлестіру және жобалардың сейсмикалық талаптарға сәйкестігін қатаң бақылау арқылы қамтамасыз етіледі. Кепілдендірілген қауіпсіздік үшін жауапкершілік құрылысты техникалық жобалауды және бақылауды жүзеге асыратын құзыретті ұйымдарға жүктеледі.
– Жер сілкінісі орын алған жағдайда нысандардың нормаға сәйкессіздігі бойынша оған жауапты мемлекеттік органдар мен құрылыс компанияларын жауапқа тарту мүмкіндігі қандай?
– Қазақстанда сәулет-құрылыс қызметі саласындағы заңнама ғимараттар мен құрылыстардың сейсмикалық қауіпсіздігіне қойылатын талаптарды көздейді. Құрылыс барысында осы талаптардың сақталуын мемлекеттік органдар қадағалайды. Егер жер сілкінісі нәтижесінде ғимараттың белгіленген қауіпсіздік нормалары мен басқа да техникалық нормаларға сәйкес келмейтіні анықталса, онда жауапкершілік бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға да, жобалау мен салуға жауапты құрылыс ұйымдарына да қолданылуы мүмкін. Дегенмен, жауапкершілікті белгілеу үшін жобаның сапасын бағалауды, құрылысты бақылауды және орындалған жұмыстарды талдауды қамтитын тиісті сараптама қажет. Сондай-ақ, белгіленген стандарттар мен нормаларды бұзу фактілерінің болуы маңызды. Мемлекет өзінің қадағалау органдары арқылы құрылыс процесінің барлық кезеңдерінде ғимараттардың сейсмикалық талаптарға сәйкестігін жүйелі түрде қадағалап, тексеруі қажет. Сонымен қатар, құрылыс жұмыстарының кәсіби деңгейі мен сапасын жоғары деңгейде қамтамасыз ету үшін құрылыс компаниялары мен мамандарын лицензиялау және сертификаттау жүйесін дамыту кезек күттірмейді. Объектінің белгіленген қауіпсіздік стандарттары мен нормаларына сәйкес келмейтін жағдай туындай қалса, зардап шеккен тараптар залалды өтеуге және өтеуге жауапты тұлғалар мен ұйымдарды тарту туралы талаппен сотқа жүгіне алады. Дегенмен, құрылыстың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін нысандардың иелері мен тапсырыс берушілері де жауапты екенін айта кеткен жөн. Олар сенімді және білікті құрылыс компанияларын таңдап, жоба мен құрылыс жұмыстарының орындалуын қадағалап, қажетті нормалар мен талаптарды сақтауы керек. Ғимаратта ақаулар немесе сәйкессіздіктер анықталған жағдайда сараптама жүргізіп, жауапкершілікті белгілеу үшін құзырлы мемлекеттік органдарға хабарласу маңызды. Соттар істі қарап, келтірілген зиянды өтеу, кінәлі тұлғаларды жазалау және болашақта осындай жағдайларды болдырмау шараларын қолдану туралы шешім қабылдай алады. Ақырында, қоғамдық сана мен сейсмикалық қауіпсіздіктің маңыздылығын түсіну де қажет. Қоғам бақылау және қадағалау процестеріне белсенді түрде қатысуы, олардың құқықтары мен міндеттері туралы хабардар болуы, бұзушылықтар мен ықтимал қауіптер туралы хабарлауға дайын болуы керек. Осы шаралардың барлығы бірігіп мемлекеттік органдар мен құрылыс компанияларының жер сілкінісі кезінде ғимараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде жауапкершілігін арттыруға және осындай оқиғалардың ықтимал салдарын азайтуға ықпал етеді.
– Сұхбатыңызға рақмет.
Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ, «Заң газеті»
