«Меншік құқығы бар жерде, барлық нәрсе ақшаға өлшенетін қоғамда әділеттілік пен қоғамдық игілік туралы айту мүмкін емес…» — Томас Мор, «Утопия»
Идеалды қоғам мүмкін бе?
Қоғамдағы әділеттілікке қол жеткізу үшін адамдар қандай құрбандықтарға баруы керек? Томас Мор «Утопия» еңбегінде жеке меншіктің жойылған, барлығы тең саналатын қоғам үлгісін ұсынады. Оның көзқарасы бойынша, әлеуметтік теңдік әділеттіліктің басты шарты. Алайда, мұндай жүйеде жеке өмір мен еркіндікке қаншалықты орын бар? Бүгінде Мор сипаттаған модельді шынайы утопия деп қабылдауға бола ма, әлде ол бақылау мен шектеулерге негізделген жүйеге айналар ма еді? Бұл сұраққа жауап беру үшін оның ұсыныстарын саралап көрейік.
Жеке кеңістік пен бақылау: қайсысы маңызды?
Мор қоғамында жеке меншік болмағандықтан, жеке өмір ұғымы да жоқ. Үйлердің есіктері құлыпталмайды, кез келген адам кез келген жерге кіре алады. Бұл ашықтық пен сенімнің белгісі ме, әлде адамның негізгі құқықтарын шектеу ме? Бүгінде жеке өмір адам құқықтарының ажырамас бөлігі болып есептеледі. Ал Мордың жүйесінде бақылау басым: адамдар мамандығын өздері таңдамайды, белгіленген уақытта жұмыс істеп, бос уақытын да қоғам игілігіне жұмсауы керек. Бұл идея Оруэллдің «1984» романындағы Үлкен ағаның билігін еске салады. Еркіндік жоқ жерде әділеттілік орнай ала ма? Тарих социалистік жүйелердің де ұжымдық теңдікке ұмтылғанын, бірақ оның көбінесе жеке өмір мен шығармашылықты шектеуге алып келгенін көрсетеді. Осылайша, Мордың утопиясы мінсіз қоғам үлгісі бола ала ма, әлде бақылауға негізделген жүйеге айнала ма деген сұрақ туындайды.
Тәртіп пен еркіндіктің тепе-теңдігі
Мор утопиясында қоғамдық игілік жеке еркіндіктен жоғары қойылады. Бұл жүйеде:
• Қала сыртына шығу үшін биліктің рұқсаты қажет.
• Жұмыстан бас тартқандар жазаланады.
• Барлық қызметтер мен ресурстар бірдей бөлінеді.
Әлеуметтік әділеттілікке жетудің бұл жолы белгілі бір тұрақтылық әкелуі мүмкін, бірақ адамның таңдау құқығын шектейді. Бүгінде қауіпсіздік үшін еркіндікті шектеу мәселесі де талқылануда: интернет цензурасы, бейнебақылау жүйелері тәртіп орнатуға көмектесе ме, әлде жеке бостандықтарға қауіп төндіре ме?
Теңдік пен тең мүмкіндіктердің айырмашылығы қандай?
Мордың қоғамында барлық адамдар бірдей тұтынады, ешкім бай да, кедей де емес. Бұл көзқарас бүгінгі тұрақты даму тұжырымдамасына жақын. Алайда, тарих көрсеткендей, экономика толығымен мемлекет бақылауында болғанда: Ресурстар тапшылығы туындайды,Адамдардың еңбекке деген ынтасы төмендейді, Мемлекеттік аппаратта жемқорлық артады. Кеңес Одағының тәжірибесі бұл жүйенің әлсіз тұстарын айқындады. Ал Скандинавия елдерінің моделі керісінше, теңдік емес, тең мүмкіндіктер ұсынуға негізделген. Мемлекет әрбір азаматқа сапалы білім мен медициналық қызметтерге қолжетімділік береді, бірақ жеке бастаманы шектемейді. Осылайша, әділетті қоғам барлық адамды бірдей ету арқылы емес, әркімге тең мүмкіндік беру арқылы қалыптасуы мүмкін.
Қорытынды: утопия – арман ба, әлде ескерту ме?
Мордың «Утопия» еңбегі бізге маңызды сұрақтар қояды:
• Әділеттілік еркіндікті шектеу арқылы орнай ала ма?
• Қоғамдық игілік үшін жеке құқықтардан бас тарту қаншалықты орынды?
• Шынайы теңдікке жету мүмкін бе?
Мінсіз қоғам құру жолындағы ұмтылыс жеке және ұжымдық мүдделердің қайшылығына әкеледі. Мор сипаттаған жүйе әділеттіліктің символы ма, әлде Оруэллдің «1984» немесе Хакслидің «Жаңа тамаша әлем» романдарындағыдай дистопияға ұласар ма еді? Бәлкім, утопия – ешқашан толық жүзеге аспайтын, бірақ бізді әділеттілікке ұмтылуға жетелейтін идеал шығар.
Аделя Дастан
Йозгат Бозок университеті
