Тәуелсіз сот – құқықтық мемлекет қағидаттарының ажырамас бөлігі және заң үстемдігін қамтамасыз етудің негізгі тетігі болып табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, әділ сот төрелігін жүзеге асыруға, сондай-ақ мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен өзара тепе-теңдікті сақтауға бағытталған.
Тәуелсіз сот ұғымының құқықтық мәні
Құқықтық тұрғыдан алғанда, тәуелсіз сот дегеніміз – соттардың және судьялардың өз құзыреті шегінде істі қарау және шешім қабылдау кезінде қандай да бір сыртқы ықпалдан, қысымнан немесе араласудан қорғалған жағдайы. Судьялар сот төрелігін жүзеге асыру барысында тек Конституция мен заңға бағынады. Бұл қағида халықаралық құқық нормаларында да, ұлттық заңнамада да кеңінен бекітілген.
Сот билігінің тәуелсіздігі қағидаты
Сот билігінің тәуелсіздігі келесі негізгі элементтер арқылы қамтамасыз етіледі:
судьялардың дербестігі және олардың ауыстырылмауы;
судьяларға қол сұғылмаушылық кепілдіктерінің берілуі;
сот қызметіне араласуға жол берілмеуі;
сот актілерінің міндеттілігі.
Аталған қағидаттар соттың әділ әрі бейтарап шешім қабылдауына құқықтық негіз қалайды.
Қазақстан Республикасындағы тәуелсіз соттың конституциялық негіздері
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот билігі – мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады. Конституцияның тиісті баптарында судьялардың тәуелсіздігіне, олардың заңға ғана бағынатынына нақты кепілдік берілген. Судьяның қызметіне араласу заңмен қудаланады және жауаптылыққа әкеп соғады.
Сонымен қатар, Қазақстанда сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту мақсатында сот реформалары жүргізіліп келеді. Бұл реформалар судьяларды іріктеу тетіктерін жетілдіруге, сот өндірісінің ашықтығын арттыруға және азаматтардың сотқа қолжетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Тәуелсіз соттың құқықтық мемлекеттегі рөлі
Тәуелсіз сот құқықтық мемлекеттің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Ол:
азаматтардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіреді;
заңсыз әрекеттерге құқықтық баға береді;
билік органдарының заң шегінде әрекет етуін бақылауға мүмкіндік жасайды;
қоғамда әділдік пен заңдылықты нығайтады.
Осы арқылы сот билігі құқықтық тәртіптің сақталуына және қоғамдық сенімнің артуына ықпал етеді.
Тәуелсіз сот – әділ сот төрелігінің, адам құқықтарын қорғаудың және құқықтық мемлекеттің басты кепілі. Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету мемлекеттің ғана емес, бүкіл қоғамның ортақ мүддесіне қызмет етеді. Сондықтан тәуелсіз сот қағидатын сақтау мен дамыту – құқықтық мемлекетті қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Ғазиз Аманбаев,
Тараз қаласы №2 сотының судьясы
