2025 жылы Қазақстан мен бүкіл түркі әлемі ұлы ақын, ойшыл әрі ағартушы Абай Құнанбайұлының туғанына 180 жыл толуын атап өтуде. Абайдың «Қара сөздерінде» бейнеленген даналығы мен ұлы поэзиялық мұрасы қазақ даласының шегінен әлдеқашан асып, көптеген халықтардың жүрегінен орын тапты. Осы тұрғыда бауырлас түрік халқының орны ерекше. Еуропа мен Азияның тоғысында орналасқан, тарихи әрі мәдени мегаполис – Стамбұл рухани жақындықтың көзге көрінетін куәсі болып отыр. Мұнда Абай есімімен аталатын көше мен шағын саябақ, ұлы ойшылдың еңселі ескерткіші және қазақ тілі естілетін мектеп бар.
Түркиядағы Абай есімі – тек ресми құрметтің немесе дипломатиялық сыпайылықтың белгісі емес. Ол – қос ел арасындағы бауырластықтың, рухани жақындықтың, мәдени үндестіктің нақты айғағы. Стамбұлдың мәдени кеңістігіне сіңіп кеткен Абайдың аты бүгінде тарихи шындық пен халық жүрегінің үнін білдіретін ерекше символға айналды. Солардың бірі – Стамбұлдың Зейтинбұрну ауданындағы Абай көшесі (Abay Caddesi). Бұл атау жайдан-жай таңдалған жоқ. Оның астарында терең тарих, мағына мен тағдыр жатыр. ХХ ғасырдың орта шенінде Түркияға қоныс аударған қазақтар үшін Зейтинбұрну шын мәнінде үміт пен ұмтылыстың мекеніне айналған еді. Осы ауданда қазақ диаспорасы қалыптасып, ұлттық болмысын сақтап қалды. Сондықтан да дәл осы жерде, 1990-жылдары – Қазақстан тәуелсіздігін енді ғана алып, әлемге жаңадан таныла бастаған шақта – көшелердің біріне ұлы Абайдың есімі берілуі кездейсоқтық емес. Қазір бұл аудан – ұлт дәстүрі мен мәдениетін сақтап отырған мекен. Осы орайда, Абай мүсіні сол қауымдастықтың рухани жиналатын орнына айналды. Ескерткіш айналасында ұлттық мерекелерде өлең оқу кештері, көрмелер, еске алу шаралары өтеді. Түркиядағы қазақ жастары осы ортада Абай шығармашылығымен жақын танысып, қазақ тілін, тарихын, мәдениетін тануға мүмкіндік алуда.
Бұл бастама Зейтинбұрну әкімшілігі мен қазақ диаспорасы өкілдерінің ұсынысымен, Қазақстан Республикасының Түркиядағы Елшілігінің қолдауымен жүзеге асты. Абай көшесі сол кезде жас мемлекет пен оны алғашқылардың бірі болып таныған бауырлас ел – Түркия арасындағы достықтың символына айналды. Бұл – тек көше атауы ғана емес, қазақ халқының терең рухани болмысы мен тәуелсіздікке деген талпынысының айғағы еді. Түркия қазақтары үшін Абай көшесінің ашылуы – тарихи әділеттіліктің орны толған сәті, олардың мәдени болмысының мойындалуы болды. Бұл – ата жұртқа деген сағыныштың, рухани жақындық пен ұлттық мақтаныштың көрінісі. Бүгінде бұл көше – жай ғана мекенжай емес, ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын тарих пен тағдырдың алтын көпірі.
Стамбұлдың жүрегінде 2021 жылғы 18 наурызда салтанатты түрде ашылған Абайға арналған шағын саябақ пен ескерткіш – тәуелсіз Қазақстанның 30 жылдық мерейтойы аясындағы ең ірі символдық оқиғалардың бірі болды.
Түркияның әр қаласында Абай есімін кездестіру – оның Түркиядағы Қазақстанға деген мәдени және рухани ықыласының нақты көрінісі. Мысалы, Анкара қаласында да Абайға арналған Abay Kunanbay Caddesi атты проспект бар. Бұл Қазақстанның Ақмола облысынан бөлек, Түркияда да ұлы ойшылға деген құрметтің жалпыұлттық деңгейде екенін білдіреді. Сонымен бірге Түркияның әр қаласындағы парктер мен шағын саябақтарға Абай есімін беру арқылы қазақ-түрік достығы мәдени-символикалық деңгейде бекітіліп келеді.
«Қара сөздер» – Абайдың ең танымал философиялық еңбектері, түрік тілінде “Kara Sцzler” деген атпен бірнеше рет аударылды. Түрік оқырмандары оны Юнус Эмре мен Мевлана Руми сияқты гуманист-ойшылдармен рухани үндестік көрсетеді деп бағалайды.
Kazak Türkleri Vakfı және басқа мәдени ұйымдардың басшылары Абай тұлғасын қазақ диаспорасын біріктіретін символ ретінде жоғары бағалайды. Осы ұйымдардың бастамасымен Абайға арналған мәдени шаралар – отбасылық өлең оқудан бастап «Абай күні» секілді ауқымды мерекелерге дейін кеңінен ұйымдастырылып, қоғам көңілін аударып отыр. Бұл әрекеттер, әсіресе Түркияда туған жас әрі жаңа буын үшін өз-өзін анықтауда Абай әлемімен танысу айрықша мәнге ие болып отыр.
Диаспора мүшелері Абайға қатысты барлық шаралардың негізгі ұйымдастырушылары болып табылады: ескерткіш орнату мен көшеге оның есімін беру жобаларын алғашқылардың бірі болып бастады. Өз үйінде «Қара сөздерді» оқу дәстүрі қалыптасып, оның өлеңдері ұлттық мейрамдарда музыкаға салынып орындалуда. Стамбұлда тұратын қазақ белсенді Ертолкын Гейретуллах былай дейді:
«Абай ескерткішінің жанында жиналған кезде өзімізді Қазақстанда жүргендей сезінеміз. Ол бізге даналықпен күліп қарап, түп-тамырымызды жоғалтпағанымызды сездіреді. Ол – біздің компасымыз.»
Абай Құнанбайұлының 180 жылдығы – тек мерейтойлық дата емес, ұлттың рухани кеңістігін қайта жаңғыртатын маңызды кезең. Түркияның Стамбұл қаласында орналасқан Абай ескерткіші – осы рухани жаңғырудың шетелдегі айқын көрінісі. Ол – қос ел арасындағы достықты, тарихи және мәдени үндестікті айқындайтын нысан ғана емес, қазақ мәдениетінің алыстағы жарқын белгісі.
Аружан Мауленбай,
журналист
