Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетінің ректоры, профессор, ғылым докторы Мұхаммад аш-Шаххат Абдулхамид Мұхаммад әл-Жинди:
Ең алдымен, Ректор мырза, уақыт бөліп, сұхбат беруге келіскеніңіз үшін Сізге ризашылығымызды білдіре отырып, сұхбатымызды бастауға рұқсат етіңіз.
Қадірлі жауапты тілші, Қазақстандағы білім беру жүйесі мен ғылыми зерттеулер мәселесіне сіздердің көңіл бөлулеріңізді жоғары бағалаймын әрі сіздерге ізгі сәлемімді жолдаймын.
Рақмет. Ең алдымен Өзіңіз басқарып отырған университеттің тарихы мен миссиясы туралы қысқаша баяндап беруді сұраймын?
Университеттің миссиясы – діни құндылықтарды сіңіру мен рухани мәдениетті дамытуға, сондай-ақ университет студенттеріне адами әлеуметтік қарым-қатынасты бағалау мен оны ұтымды жүргізудің негізін тереңінен түсіндіру. Жас ұрпақтың тұлғалық негіздерін дамыту 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстан басшылығының ұстанған басты талаптарын орындау мақсатында университет 2001 жылы құрылған күннен бастап, жоғарыдағы мәселеге баса назар аударып келеді.
Қазақстан мен Мысыр арасында қол қайылған келісімшарт аясында мәдени және тарихи қарым-қатынастарды қолдау және дамыту бойынша жұмыс жасап келеміз. Осыған орай, университет басшылығы оқу бағдарламасы бойынша атап айтқанда исламтану және дінтану саласында жаңалықтардан қалыс қалмау үшін стратегиялық мақсатын айқындап, үнемі алға ұмтылумен келеді. Мемлекеттік қазақ тілімен қатар, араб, ағылшын және орыс тілдерін меңгеру және гуманитарлық мамандықтары да оқытылады. Сонымен қатар, оқу орны оқу-әдістемелік және ғылыми зерттеулерді қолдау және дамыту, ислам дінін дұрыс түсінуге қабілетті жаңа ұрпақтарды тәрбиелеу мақсатында нақты тетіктер мен міндеттерге сәйкес стратегиялық жоспарларды ұдайы жаңғыртып, жаңартып отырамыз. Әрине, білім беру жүйесі білім саласындағы жаңалықтарға, толықтырулар мен өзгерістерге және Ғылым және жоғары білім министрлігінің нұсқаулықтарына сәйкес жүргізіледі. Жалпы білім беру үдерісінде жаңашылық естерілу керек. Университет діни және әлеуметтік білімді жетілдіру мақсатында тәжірибелік сабақтар ұйымдастыруға да мүдделі. Шет тілдері аймақтық және жаһандық мәселелер мен ұлттармен және халықтармен қарым-қатынастарға да бір тереземізден қарап отырамыз.
Жалпы білім беру және үшінші әлем елдеріндегі, оның ішінде ислам елдері де қамтылады, білім беруді дамытуға аса көңіл бөлінбеген, білім беру нәтижелері көңіл қуантатын деңгейде емес. Өйткені білім – қоғам мен елдердің ілгерілеуінің басты бағыты. Артта қалу, дамымау бұл академиялық түлектер деңгейінің төмендігінен. Өмір сүріп жатқан осы дәуірдегі жылдам қарқынына байланысты өзгеретін өмір шындығымен күресу үшін қажетті құзыреттің қалыптасып үлгермей жатады. Сондай-ақ түлектердің өз қоғамы мен елінің прогресіне шығармашылық үлес қосуда бітіруші түлек оқитын нәрсе мен өмірде болып жатқан оқиғалар арасында үлкен алшақтықтың болуы және студенттерге сабақ беретін барлық профессорлар өз мамандығы бойынша қажетті деңгейде ғылыми біліктіліктері өз деңгейінде болмауынан студенттер өздерінің тәрбиелік және қоғамдық міндеттерін орындамайды.
Рақмет. Осы 2022 жылдың 16-19 қыркүйегі аралығында Нью-Йоркте өткен БҰҰ-ның Білімді өзгерту жөніндегі саммитінде Бас хатшы Антонио Гутерриш білім беру жүйесіндегі жаһандық дағдарыс туралы айтты, бұл көптеген елдердегі университет қауымдастығының өкілдерінің көпшілігі сияқты соңғы бірнеше жыл бойы айтылып жүр. Осында айтылғандарға ойыңыз қалай, сіздің ойыңызша дағдарыс дегеніміз не, оны қалай жеңуге болады?
Оқу-тәрбиелік міндеттерін орындауы туралы нақты есептерді беру үшін қажетті сабақтардың аудиторияда орындалуына қолдау мен бақылаудың жоқтығы, сондай-ақ технологиялық құралдардың жетіспеушілігі. Оқу бағдарламаларын қалыптастыруға қажетті ғылыми құрамдас бөліктер мен негіздерді құрудың дұрыс ғылыми әдістемесіне сәйкес келмеуінің алдын алып, оқу бағдарламаларының жетілдіріп отыру керек. Оның авторларының әлемнің негізгі мәдени жүйелерімен байланысты қоғамдардың жеке басын және мәдени мәселелеріне талас сияқты әлеуметтік мәселелер мен қиындықтарға қызығушылық танытпауы. Сондай-ақ жаһандану әлеміне интеллектуалдық ену қажет. Экономикалық қажеттіліктер мен өзін-өзі қамтамасыз ету қажеттілігін, қоршаған ортаның ластануының көлемін және оған әкелген климаттың өзгеруі құбылысын, сондай-ақ қоршаған ортаның бұзылуы мен қалалардың жойылуынан туындаған апаттарды ескере отырып әрекет жасау қажет. Өз кезегінде ғылыми зерттеулердің және олардағы шығармашылық пен жаңашылдық элементінің сонымен қатар ғылыми өндірістің жеткіліксіздігіне және оның қоғам мәселелерін шешуге бағытталмауына әсер етеді. Дамушы елдердегі білім беру бюджеттің жеткіліксіздігі және олардың алға қойылған мақсатқа жете алмауы ең ықпалды фактор болуы мүмкін, салдарынан білімнің қоғамды жаңғыртудағы басты рөліне қол жеткізуіне кедергі болады. Жаңа әлеуметтік келісімшарттың маңыздылығын растайды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы білім беруді трансформациялау жөніндегі конференцияда атап көрсеткендей, білім көптеген жергілікті және халықаралық мәселелерді шешудің кілті екені ақиқат. Білім – шын мәнісінде қайта түлеудің және жан-жақты дамудың кепілі, – адам жетілуіне, армандарына қол жеткізу мен жақсы азамат болып қалыптасу жолындағы ең маңызды фактор.
Бүкіл әлем бойынша қазіргі жастар білім беруді үнемі жаңартып отыруды қажет етеді. Бұл мәселеде Қазақстан да тыс қалған жоқ. Университет заман ағымының үдерісіне қалай жауап беріп отыр? Университетте қандай жаңа өзгерістер, құрылымдар, технологиялар мен пәндер пайда болды?
Жастардың қажеттілігі мен олардың білім беруді жаңғыртуға және дамытуға деген ұмтылысы назар аударуды қажет ететін ең маңызды сала. Олар ғылым, технология, цифрландыру, коммуникация және әлеуметтік өзара қарым-қатынас дәуірінде өмір сүріп отыр. Техникалық және объективтік тұрғыдан білімді дамытуды және ғылыми білімді беру үшін қолданылатын механизмдерді талап етеді. Жаһандану дәуіріндегі идеяларды жеделдету үшін білім және оны ұсыну тәсілдері түрінде дамытуды қажет ететін ең маңызды салалардың қатарында діни-рухани зерттеулер мен қоғамдық-гуманитарлық диалогтардың сапасы. Мұны университет ескеріп отыр. Студенттерді ғылыми тұрғыда оқуға дайындауға негізделген ғылыми әдісті қолдануда үнемі жұмыс жасайды. Ой-талқы, когнитивтік тренинг, сұрақ-жауап және диалог және басқа түрлі құралдар арқылы тікелей, сондай-ақ әлеуметтік медиа платформаларындағы электронды ақпарат құралдарымен де жүргізіледі. Ал тыңдауға, жақсы түсінуге және ұғыну, дұрыс қарым-қатынас пен оқу дағдыларын пайдалану арқылы, бір жерден екінші жерге және уақыт өте келе салауаттылықты жеткізетін білім мен жазу құралы. Сонымен қатар, университетте діни басқарма тарапынан дұрыс діни сананы сақтау, дамыту және дамыту бағытында «Экстремизм мен экстремизмге қарсы күрес орталығы» және «Имам Әбу Ханифа фиқһ орталығы» сияқты қоғам мәселелерімен айналысатын орталықтар құрылды.
Саммитте айтылғандай, білім беру саласындағы аса нәзік мәселе – студенттердің экономикалық тұрғыдан осал топтары үшін білім алудың тікелей және жанама шығындарын өтей алатын қаржылық тетіктерді құру. Сіздің университетіңізде осындай қаржылық механизмдер бар ма?
Білімге жұмсау механизмі мен қаржы ресурстарының болуы қажет екені даусыз. Бұл оқу үдерісінің жүйелілігінің және оның деңгейін арттыру бойынша ауқымды бастамалардың жүзеге асуының басты кепілі ретінде болуы керек. Білім беру стратегияларын әзірлеу үшін жеткілікті ресурстарды қамтамасыз ету, модернизациялау үшін қаржылық қажеттіліктерді қанағаттандыру және қажеттіліктерді қанағаттандыратын білім беру бағдарламаларын әзірлеумен қатар, жаңа білім беру және зерттеу көкжиектеріне жету үшін пайдалануға болатын технологиялық базаны құру. Білім беру және әлеуметтік қажеттіліктер. Шындығында университетте оның маңыздылығы мен қажеттілігін ескерсек, мұндай механизм жоқ. Бірақ біз бұл механизмді табуға және соған сәйкес жұмыс істеуге тырысамыз, өйткені бұл жеке университет Қазақстан университеттерінде оқу ақысы ең төмен.
Студенттерді сапалы дайындауда оқытушылардың рөлі ең маңызды болса керек. Мұғалімдерді таңдауда қандай критерийлер қоясыз?
Мұғалім оқу-тәрбие үрдісіндегі локомотивтив, білім беру жүйесі оған сүйенеді, білім беруді ілгерілетумен қатар, кәсіби шеберлігімен және мамандық пәнін меңгеруімен студенттердің деңгейі дамытуға мүмкіндік алады. Сондықтан кез келген табысты оқу орны профессорды кездейсоқ таңдамай, іріктеу процесін мұқият жүргізеді. Стандарттар мен бақылауларға байланысты таңдау кезінде ең жақсы жолдарға жету үшін университет мұны істеуге тырысады. Сондықтан іріктеу процесінде негізге алынатын критерийлер мамандық пәнінің стандартына сүйену мен тәжірибе және практикалық дайындық мамандық пәніне байланысты пәндер бойынша мәдениет пен жалпы білім деңгейі қарастырылады. Мысалы, құқықтану (фиқх) пәні, құқықтық нормалар туралы дәріс, ол қағидалар мен қағидалар, салыстырмалы құқық және басқа да бір-бірімен тығыз байланысты пәндердің оқытушылары оқыту әдістерімен және студенттерді түсінуге арналған сәйкес әдіспен білім стандарты мен ақпараттық технологиялар, әлеуметтік коммуникацияны білу критерийі қазіргі заманның табиғаты мен білім беру саласындағы электрондық құралдардың рөлінің маңыздылығы тұрғысынан келсек, тағы бір критерий – шетелдік студенттерге сабақ беру әдістемесін білу қажет етіледі. Аталған қағида мысырлық яки қазақтан басқа оқытушыларға қатысты. Сондай-ақ студенттерді оқыту және оларға практикалық жаттығулар беру мүмкіндігі мен іріктеу үдерісінің қағидаларына сүйене отырып, студенттерге ғылыми материалды түсінуге мүмкіндік беретін орта қалыптасады. Студенттерге сабақты түсіну және игеру мақсатында практикалық шындықпен дәлелденді.
Заманымызда кез келген университет ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру мен жүзеге асыруға үлес қосуға ұмтылады. Онсыз оқу үдерісі толық нәтиже бермеуі мүмкін. Нұр-Мүбарак университетінде ғылыми зерттеулер мен жобалар қалай және қай салада жүргізіледі?
Ғылыми зерттеулер университеттер мен ғылыми мекемелердің маңызды міндеттерінің бірі. Өйткені ғылыми зерттеулері жоқ университеттің университеттік кезеңге дейінгі білім берудің бастапқы немесе аралық кезеңдеріндегі ешбір мектептен айырмашылығы болмай қалады. Университеттің маңыздылығы және оның ғылыми, ұлттық, тіпті халықаралық рөлінің критерийлерінің бірі оның профессорларының ғылыми өнімі және олардың ғылыми-зерттеу процестерін жалғастыру, ғылыми жұмыстарды жаңғырту және тиісті университеттермен, ғылыми мекемелермен бәсекелестік қабілеті тұлға қалыптастырады. Ғылыми жетекшілік үшін үлкен өріс, әсіресе әлемдік деңгейдегі қолданбалы зерттеулер саласында университеттер – ғалымдардың үйі деп айтсақ болады. Нұр Мүбарак Мысыр университеті – университетте оның профессорлары мен докторанттары ақида, шариғат, этика және ислам өркениетінде исламтанудың ғылыми міндеттері аясында ғылыми пәндер бойынша ғылыми зерттеулер жүргізеді. Зерттеу сипаты бойынша басқа діни және позитивистік жүйелермен ғылыми салыстыра отырып, христиандық және иудаизм сияқты авраамдық діндер мен брахмандар, буддизм, индуизм, сикхизм, синтизм және басқа азиялық діндер сияқты діндер бойынша профессорлар шығарумен қатар, университет гуманитарлық ғылымдардың әртүрлі салаларындағы зерттеулерге де қызығушылық танытады. Екінші жағынан, университет жақында қаржының қолданбалы салаларына, медицинаға және исламдық қаржыландыру және ислам банкингі сияқты халықаралық мәселелерге қызығушылық танытады, трансплантациялау, жынысты еркектен әйелге немесе керісінше ауыстыру және исламофобия феномені мен экстремизм, зорлық-зомбылық және терроризм дискурсы тереңінен оқытып, ұғындырады. Сондай-ақ университет Египет, Индонезия, Малайзия және Пәкістан университеттерімен шетел университеттерімен бірлескен ғылыми жобаларды жүзеге асыруға үміттенеді.
Алдағы 8-10 жылда университеттің алға қойып отырған мақсатымен бөлісе отырсаңыз, Бұл жолда университеттегі әріптестеріңізге қандай міндеттер қоясыз?
Білімді қазіргі кездегі өмір қозғалысымен байланыстыру қажет. Оған жауаптылар болашаққа қарап, айналада жүріп жатқанды үдерістерді жақсарту үшін мерзімді стратегияларды әзірлеу сонымен қатар, бір-екі жылға арналған қысқа мерзімді басымдықтарды, сондай-ақ орта мерзімде болашаққа ұсыныстар жасауды ойластыру қажет. Өткен кезеңнің бес үздіктер қатарында мерзім ретінде, Білім беру және ғылыми саясат инновациялық құру, дәстүрлі емес және бейтаныс немесе стандартты емес идеялар болса, оны дамыту мен ілгерілетуді қамтамасыз ету қажет. Сонымен бірге ұлттың үміті мен арманының аудармашысы болумен қатар ұлт мәселелерімен айналысу және өзінің өткен тарихын білумен өмір құндылықтарын нығайтуы тиіс. Мәдениетінің шығу тегін білдіру, тәуелсіздігін қорғау, олардың мүдделері мен халқының қамын көрсету. Тиімді болу үшін болашақты болжау перспективалары жақсы зерттелген ғылыми жоспарлар бойынша жүзеге асырылуы керек, оның құрамдас бөліктері, құралдары мен мақсатқа біріктірілген. Оқу-тәрбие үдерісін арттыра түсетін, одан бөлінбей дұрыс ғылыми көзқарасқа негізделген және дәріспен тығыз байланысты ғылыми жобалармен сүйемелдеу және теориялық зерттеулерді қолдайтын практикалық жаттығулармен толықтырылады. Оқу бағдарламаларына қосымша практикалық қолданбалы зерттеулер жүргізу қажет. Ал мұның барлығы оқытушы, студент және әкімшілік қызметкерлар арасындағы байыптылық пен мұқият дайындыққа негізделген тұрақты кеңестер, семинарлар мен шеберлік сабақтары арқылы жүзеге асады. Тапсырмалар студенттердің, оқу жоспарлары мен бағдарламаларының бенефициарларының ұсыныстарын, сондай-ақ студенттердің отбасыларының пікірлерін назардан тыс қалдырмай, қатысушылар арасында талқылану тиіс. Оқытушылар мен ғалымдар әр адамның қабілеті мен күш-жігеріне және оның нені меңгергеніне және қандай іс-әрекет игергеніне сәйкес тапсырмаларды анықтау және бөлу арқылы жаттау мен санаға сіңіру емес, сыни тұрғыдан ойлау мен қолданбалы өлшемге негізделгені жөн. Осы міндеттерді өзіне сеніп тапсырылған да және жұмыс аяқталған уақыт аралығында орындау тиіс. Әкімшілік қызметкерлер әлемдік деңгейде өзекті ақпаратты, бағдарламаларды және практикалық тәжірибені қамтамасыз етуі керек. Бәсекелестер арасында тиімді және нәтижелі бәсекелестік тудыратын ынталандырулар мен марапаттарға назар аударып отырамыз.
Уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге алғыс білдеріміз.
Сұхбаттасқан Еркінбек Серікбай
