Қазіргі Ата заңымызда «Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізі нде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл принципіне сәйкес жүзеге асырылады» деп бекітілген.
Яғни, сот билігі — мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып табылады. Оның заң шығарушы және атқарушы биліктен өзгешелігі – жалпыға ортақ жүріс-тұрыс ережесін шығармайды, атқару-басқару қызметімен айналыспайды. Сот билігі қоғамда туындап отыратын нақты істер мен дауларды шешеді. Ондай істер мен даулар заңда бекітілген ерекше іс жүргізушілік тәртібімен қаралып, шешіледі.
Сот – заң процесінің басты фигурасы. Ол адаммен бетпе-бет келеді және оның проблемаларын шешеді. Нақ сол заң үстемдігін қамтамасыз етеді.
Адамзат қоғамының өмірі талас-тартыссыз және дау-дамайсыз болуы мүмкін емес екені белгілі. Жанжалдасушы тараптың бір жағының қашанда көңілі толмай тұрады.
Және құқықтық таластар мен коллизияларды шешуде соттың рөлі қаншалықты зор екені айқын көрінеді.
Судья тек заңды жүзеге асырушы ретінде ғана көрінбейді, ол – қоғамдағы қарама-қайшылықтардың алдын алып, адами қарым-қатынастарды үйлестіретін, азаматтардың өмірін болжамды және тұрақты ететін тұлға.
Сондықтан сот беделі – сот шешімдерінің әділдігіне, судьялардың кәсіби біліктілігіне, олардың ұстанымы мен жеке басының ерекше адамгершілік қасиеттеріне тікелей байланысты.
Себебі, судья алдына әркім әділдік іздеп келеді және билік төрінен адам жан айқайын түсініп, тыңдай, тіл табыса білетін парасатты, білімді де, білікті, мейірбан жанды көргісі келеді. Азаматтардың сотқа, судьяның шығарған шешіміне деген сенімі мен үміті нақ осы бастапқы әсерлерінен қалыптасады. Сондықтан судья сыпайылықпен ұстамдылықтық өзегі болып, заң талабын қолдануда ерекше даналық көрсетуі заман талабы екенін түсінуі қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабында «Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады» — делінген. Судьяның ерен тәуелсіздігі мен заңның тұғырықсыз жұмыс жасағандығы халыққа тиімді.
Тәуелсіз әділ сотты қамтамасыз ету мақсатында еліміздің Негізгі заңы сот қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейтіндігін және судьялардың тұрақтылығын бекітіп берген. Соттарды қаржыландыру республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі. Судьяның қызметі депутаттық мандатпен, ақы төленетін өзге де жұмысты атқарумен немесе кәсіпкерлікпен айналысумен сыйыспайды. Барлық соттардың судьяларын, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотын қоспағанда, Президент тағайындайды. Ал Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысымен Сенат сайлайды.
Сот төрелiгiн толық əрi тəуелсiз жүзеге асыру үшiн соттарға жеткiлiктi мөлшерде қаражат төлену қажеттігі жөніндеде, «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мəртебесі туралы» Конституциялық заңының 25-бабына атап көрсетілген.
Бүгінгі таңда соттардың жалақысын басқа мемлекеттік қызметкерлермен салыстырғанда жоғарғы деңгейде деп айтуға болмайды. Олардыңда еңбекақысы, қатардағы мемлекеттік немесе құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің табыстарымен сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабының негізінде, «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары» -делінген.
Тәуелсіз сот — адам құқығының сақталуының кепілі және сот қызметінің тиімділігі мен олар шығаратын шешімдердің заңдылықтарға сай болуы және мүлтіксіз орындалуы кез-келген мемлекеттің демократиялық негізі болып табылады.
Сот әділдіктің ұшқыр шыңы болып табылады. Сондықтан заң күзетінде тұратын судьялардыда іріктеу, күмән туғызбайтын кіршіксіз әділ болуы тиіс.
Сонымен қатар, судьяның шынайы тәуелсіздігі заңды қатаң сақтауы мен өзі қабылдаған шешімнің дұрыстығы мен әділеттілігіне сенімділігіне негізделеді.
Судья іс бойынша іс жүргізудің барысында қандайда болмасын сыртқы ықпалға қарамастан, зеріттелген дәлелдемелерге сүйеніп және барлық шешімдерді Конституцияға және заңдарды басшылыққа ала отырып ішкі нанымы бойынша шешім қабылдауы тиіс.
Бірақ бұл жерде судья көрсеткіштер мен статистикаға байланып қалмауы керек.
Дана халқымыз «Билік айту — оңай, біліп айту — қиын» екендігін тегін айтпаған. Осы қағида талабына сай әділ қазылық ету — әр судьяның қасиетті парызы. Ол үшін заңды бес саусақтай біліп, жатқа айта білу жеткіліксіз. Ең бастысы сот, адал, әділ болып, іс бойынша шешім қабылдағанда жігерлікті, батылдықты, табандылықты көрсете білуі – заман талабы екендігін ұмытпауымыз қажет. Қазы — халықтың ожданы. Ол қара қылды қақ жарған әділ болса, даугерлер төреліктің дұрыстығына күмән келтірмейді.
Қоғамдағы заң үстемдігін толықтай қамтамасыз етіп, мемлекет атынан адам тағдырын тепе-теңдік жағдайда шешетін, Президенттің Жарлығымен тағайындайтын ең мәртебелі лауазым иелері — судьяларға антқа адалдығын сақтап, әділ шешім шығарып, халықтың сенімі мен құрметіне бөленуден асқан абырой жоқ.
Бүгінгі күні елімізде құқықтық мемлекетке қойылатын талаптарға сай, Конституцияны бұлжытпай орындап, азаматтардың құқықтарын, еркіндіктерін, заңды мүдделерін қорғау мақсатында жүктелген міндеттерді атқара алатын толық қанды сот жүйесі бар.
Тараз қаласы №2 сотының судьясы Ғ. Аманбаев
