Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2024 жылғы Жолдауында айтылған тапсырмаларды орындау аясында елімізде әділ сот төрелігін қамтамасыз етуге және азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған реформалар жүйелі түрде жүзеге асырылып жатыр
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан құқықтық реформалар мен жаңғырту үдерістерінің басты бағыты – сот жүйесін әділетті, ашық және қолжетімді ету. Ел Президентінің бастамасымен қолға алынған «Сот төрелігінің жаңа стандарттары» тұжырымдамасы – осы бағыттағы жүйелі әрі кешенді өзгерістердің жарқын көрінісі.
«Осылайша, «Заң және тәртіп» тұжырымдамасын басшылыққа ала отырып, атқарушылық іс жүргізу тараптарының әрқайсысы сот төрелігін жүзеге асыру кезінде болжамды, заңды жағдайға және дауларды шешудің өзге де тәсілдеріне сенімді болған кезде әділ заңдардың қабылдануы ғана емес, олардың сапалы орындалуы да қамтамасыз етілетін болады»
Сот төрелігі – мемлекеттің әділеттік принциптерін іске асыратын маңызды тетігі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, дауларды бейтарап және әділ шешу, заңның үстемдігін қамтамасыз ету – сот жүйесінің күнделікті миссиясы. Осы миссияны табысты орындау үшін сот төрелігі үнемі заман талабына сай жаңарып отыруы қажет.
Соңғы жылдары Қазақстанда сот жүйесін жетілдіруге бағытталған бірқатар заңнамалық өзгерістер мен реформалар жүзеге асырылуда. Бұл өзгерістердің басты мақсаты – сот төрелігінің әділдігін қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтарын қорғау және сот жүйесінің қоғамдағы оң имиджін қалыптастыру.
Сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында судьялардың саяси партияларға мүше болуына тыйым салынды. Судьяларды тағайындау және қызметінен босату мәселелері Жоғары сот кеңесінің құзыретіне берілді. Сондай-ақ, судьяларға қатысты арнайы тергеу әрекеттерін жүргізуге рұқсат беру өкілеттігі Бас прокурорға тапсырылды. Бұл шаралар сот жүйесіне сыртқы ықпал ету мүмкіндігін азайтуға бағытталған.
Ашықтық пен жариялылық – сенім кепілі
Жаңа стандарттар ең алдымен сот жүйесінің ашықтығы мен жариялылығын арттыруға бағытталған. Қазіргі таңда сот отырыстарының басым бөлігі бейнетіркеуге алынып, сот процестері онлайн режимде көрсетілуде. Бұл тек қана тараптардың процеске сенімін арттырып қоймай, қоғамда әділ соттың қызметін бақылауға мүмкіндік береді.
Татуластыру рәсімдері – дау емес, келісім маңызды
Сот жүйесіндегі тағы бір маңызды жаңалық – медиация мен татуластыру институттарының дамуы. Бұл әдіс арқылы тараптар сотқа жүгінбей-ақ өзара тиімді келісімге келіп, дау-дамайсыз шешімге қол жеткізе алады. Жаңа стандарттар осы бағытты заңнамалық тұрғыда қолдап, татуласу мүмкіндігін әрбір азамат үшін қолжетімді етуге күш салды.
Құқықтық мемлекет – әділ соттан басталады
«Сот төрелігінің жаңа стандарттары» тек техникалық немесе ұйымдық өзгерістер ғана емес. Бұл – құқықтық сананың жаңғыруы, азамат пен мемлекет арасындағы сенім көпірінің жаңғыруы. Сот төрелігі қоғамда әділдікке негізделген тәртіп орнатып, әлеуметтік тұрақтылық пен азаматтық белсенділікке жол ашады.
Қазіргі кезеңде «Сот төрелігінің жаңа стандарттары» еліміздегі сот жүйесінің жаңа сапалық деңгейге өтуінің бастамасы болып отыр. Бұл – мемлекеттің, азаматтық қоғамның және әрбір судьяның ортақ жауапкершілігін талап ететін ұзақ мерзімді процесс.
Азаматтар сотқа сенсе – мемлекетке сенеді. Сондықтан сот төрелігінің жаңа стандарттары – тек құқықтық саладағы емес, тұтас ел дамуының стратегиялық бағыты. Бұл жолда басты мақсат – заң үстемдігін қамтамасыз етіп, әділдік орнату, ал бұл мақсат әрбір қазақстандық үшін маңызды.
Сот шешімдері мен қаулылары сот органдарының ресми сайттарында жария етіліп, азаматтарға қолжетімді ақпараттық алаң қалыптасты. Сот төрелігінің ашықтығы – қоғамдағы әділеттілік деңгейінің басты көрсеткіштерінің бірі.
Судьялар корпусының сапасы – реформаның өзегі
Жаңа стандарттар аясында судьялардың кәсіби деңгейіне, әдебі мен жауапкершілігіне қойылатын талаптар күшейтілді. Судья лауазымына үміткерлерге арналған тестілеу, әңгімелесу, моральдық-психологиялық бағалау сынды бірнеше кезеңнен тұратын күрделі іріктеу процесі енгізілді. Судьялардың қызметін бағалау жүйесі де қайта қаралып, олардың шешімдерінің сапасы, уақтылы әрі заңды шығуы – басты критерийлердің біріне айналды.
Бұл қадамдар судьялар құрамын кәсібилендіріп, сот төрелігін жүзеге асырудағы жеке жауапкершілікті арттырды.
Цифрландыру – уақытың мен құқығыңның кепілі
Заманауи технологиялар сот жүйесіне де дендеп енуде. Электронды сот платформасы – E-Sud арқылы талап-арыздар онлайн қабылданып, азаматтар өз істерінің қозғалыс барысын үйден шықпай-ақ бақылай алады. Бұл – бюрократиялық кедергілерді азайтып, халыққа сот төрелігін қолжетімді әрі тиімді етіп берудің нақты үлгісі.
Сонымен қатар, автоматтандырылған жүйелер судьяларға істерді әділ бөлуді қамтамасыз етіп, жемқорлыққа жол бермейтін механизм қалыптастырды.
«Сот төрелігінің жаңа стандарттары» – бұл тек сот жүйесіндегі техникалық жаңару ғана емес, бұл – әділеттіліктің, заң үстемдігінің және азаматтардың құқықтарын қорғаудың жаңа деңгейі. Бұл стандарттар сотқа деген сенімді күшейтіп, халық пен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты жаңа сапаға көтеруге бағытталған.
Сот жүйесіне енгізілген ашықтық, цифрландыру, судьялардың кәсіби жауапкершілігі мен татуластыру рәсімдері – барлығы да азаматтардың мүддесін қорғауға, қоғамда әділдік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге негізделген.
Алдағы уақытта бұл стандарттардың толық жүзеге асуы – Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуының берік іргетасы болмақ. Әділ сот – әділетті қоғамның тірегі екенін естен шығармауымыз керек.
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстанда үш тәуелсіз кассациялық сот өз жұмысын бастады. Бұл соттар азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істер бойынша жеке-жеке құрылып, сот төрелігінің сапасын арттыруға бағытталған маңызды реформа болып табылады.
Жасанды интеллектіні енгізу
Қазақстанның сот жүйесінде жасанды интеллект (ЖИ) технологиялары белсенді түрде енгізілуде. 2022 жылдан бастап «Сот практикасының цифрлық аналитикасы» қызметіне ЖИ көмекшісі енгізілді. Бұл бағдарламалық жасақтама сот шешімдерінің негізгі аспектілерін түсініп, оларды салыстырып, аномалияларды анықтап, азаматтық істердің нәтижелерін болжай алады. Бұл судьяларға ұқсас істер бойынша заңды прецеденттерді жан-жақты көруге мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған реформалар мен жаңашылдықтар Қазақстанның сот жүйесін халықаралық стандарттарға сай жетілдіруге бағытталған. Сот жүйесінің ашықтығы мен әділдігін қамтамасыз ету арқылы азаматтардың сотқа деген сенімі артып, қоғамда құқықтық мәдениет қалыптасуда.
Қазақстандағы сот жүйесіндегі өзгерістер елдің демократиялық және құқықтық дамуының маңызды белгісі болып табылады. Әділ,ашық және тиімді сот жүйесінің қалыптасуы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғай отырып,қоғамдағы сенімді арттырады.Дегенмен,орын алап отырған мәселелер мен қиындықтар реформалардың жалғасуын талап етеді.Болашақта енгізілетін жаңа шаралар сот процесінің сапасын одан әрі арттыра түседі деп сенуімізге болады.
Асхадбек Сәдібеков,
Қазығұрт аудандық сотының
сот әкімшісінің басшысы.
