Шарттық даулар – тараптары ұйымдар, жеке кәсіпкерлер, азаматтар бола алатын шарттық міндеттемелерден туындайтын даулар.
Шарт құқығы практикалық тұрғыдан азаматтық құқықтың қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі болып табылады. Ол сатып алу, сыйға тарту, жалға беру, келісім-шарт, тасымалдау және т.б. шарттар институтын қоса алғанда, өзара байланысты мекемелердің тұтас тобын қамтиды.
Шарт бойынша даулар, әдетте, екі жақты түсіндіруді тудыратын шарттарды түсініксіз және сауатсыз ресімдеу салдарынан, сондай-ақ сол немесе басқа тараптың шарт бойынша өз міндеттемелерін орындамауы немесе тиісінше орындамауы салдарынан туындайды.
Келісімшарттық даулар алуан түрлі және келесі санаттарды қамтиды: шартқа дейінгі даулар, ең алдымен, рұқсат етілген жағдайларда, шарттың мазмұны туралы даулар,
сондай-ақ шарт жасасуға мәжбүрлеу; шарттық міндеттемелерді орындау туралы, ең алдымен кез келген шарт бойынша берешекті өндіріп алу туралы немесе заттай нысандағы міндеттемені орындауға өзге де мәжбүрлеу туралы даулар (тауарларды беру, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету туралы);
шарттық міндеттемелерді тиісінше орындамаған немесе орындамаған жағдайда шарттық жауапкершілікке тарту туралы даулар; келісім-шарттарды жарамсыз деп тану туралы даулар.
Азаматтық құқықта кінә нысандарының ерекше мәні жоқ. Олар заңда арнайы қарастырылған жекелеген жағдайларда қолданылады. Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінен айырмашылығы (401-баптың 1-тармағы), Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде кінәні анықтау кезінде «ниет» және «байқаусыздық» терминдері пайдаланылмайды (ҚР АК-ның 359-бабының 1-тармағы).
Мұндай кінәсіз жауапкершілік кәсіпкерлікке тән тәуекелге негізделген (АК-ның 10-бабы). Кәсіпкер міндеттемеге кірісе отырып, орындау тәуекелін саналы түрде өзіне алады. Оның өзінің кінәсіздігін алға тартып, бұзушылықтан залалдарды іскер серіктесіне немесе тұтынушыға аударуға құқығы жоқ.
Бірақ кәсіпкерлік міндеттемелердің өзінде бұзушылық үшін жауапкершіліктің негізі шексіз емес, өйткені ол бұзушы үшін еңсерілмейтін мән-жайлардан туындаған жағдайларды қамтымайды. Заңда немесе тәжірибеде әдетте олар еңсерілмейтін күш немесе форс-мажор жағдайы деп аталады. Бұл жерде объективті тәуекел туралы айтуға болады. Кәсіпкердің форс-мажорлық жағдайлар салдарынан міндеттемені орындамауы оны бұзушылық үшін жауапкершіліктен босатады.
Қазіргі уақытта шарттық қатынастарсыз кез келген қызмет іс жүзінде мүмкін емес. Мұнда шарттық қатынастардан туындайтын даулар – шарттық даулар.
Әдетте, шарттан туындайтын дауды шешу оны шешудің сотқа дейінгі талап арыз беру тәртібін қарастырады. Келіссөздер барысында келісімге келе алмаған тараптар өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінуге мәжбүр.
Шарт бойынша төленбеген ақшалай қаражатты өндіріп алу (қарызды өндіріп алу), міндеттемелерді уақтылы орындамағаны үшін тұрақсыздық айыбын өндіріп алу, залалды өндіріп алу, міндеттемелерді орындауға мәжбүрлеу, мүлікті талап ету, шарт тарапының құқықтарын қорғау, шартты бұзу, шартты жарамсыз деп тану және т.б жағдайлар талап- арыздың нысанасы болуы мүмкін.
Ж.Б. Агедилова, Ұлытау облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының судьясы
