Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 4 курс студенттері “Медиация және төрелік” курсын оқу барысында Атаханова Салтанат Карибаевнаның бастамашылығымен еліміздегі медиация ісінің даму әрі қолдану барысын шет мемлекеттермен салыстыру жұмыстарын жасаған болатын. Оқу курсы барысында көптеген мемлекеттердің медиацияны тиімді жүргізу тәсілдерімен таныстық. Біз мемлекеттерді салыстыру барысында, ежелден өзі бір бөлек материкте орналасқан, мәдениеті ерекше Австралия мемлекетін зерттеу бізге қызығушылық тудырды. Ендеше, Қазақстан мен Австралия мемлекеттерінің медиация жүргізу тәртібіне қысқаша салыстырмалы шолу жасайық.
Қазақстан мен Австралиядағы медиация жүйелерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талдау екі елдің құқықтық, мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. Төменде екі елдегі медиацияның негізгі аспектілеріне салыстырмалы шолу берілген:
Қазақстандағы медиация
1. Құқықтық негіз
• Қазақстанда медиация 2011 жылы қабылданған «Медиация туралы» заңымен реттеледі.
• Бұл заң азаматтық, еңбек, отбасылық, әкімшілік және кейбір қылмыстық істерде медиацияны қолдануға мүмкіндік береді.
• Медиацияны кеңінен тарату үшін билік заңнамалық және ұйымдастырушылық шаралар қабылдауда.
2. Даму деңгейі
• Медиация институты әлі де дамушы кезеңде.
• Соттардың жүктемесін азайту мақсатында медиация кеңінен насихатталуда.
• Ауылдық жерлерде медиация көбінесе дәстүрлі бітімгершілік институттарына сүйенеді.
3. Медиацияның ерекшеліктері
• Ерекше назар отбасылық және шағын бизнес мәселелерін шешуге аударылады.
• Тәжірибеде кәсіби медиаторлар саны әлі де шектеулі.
4. Мәдени ерекшелік
• Қазақстанның құқықтық жүйесі аралас модельді (континенталдық және дәстүрлі) ұстанады.
• Дәстүрлі бітімгершілік (ақсақалдар кеңесі) медиацияның бейресми түрі ретінде сақталған.
Австралиядағы медиация
1. Құқықтық негіз
• Австралияда медиация федералдық және штат деңгейіндегі заңдар арқылы реттеледі.
• 1996 жылы қабылданған «Отбасылық заңнама реформасы» медиацияны отбасылық дауларды шешудің басты тәсілдерінің бірі ретінде бекітті.
• Азаматтық және коммерциялық істерде медиация кеңінен қолданылады.
2. Даму деңгейі
• Медиация Австралияда ұзақ жылдар бойы қалыптасқан және қазіргі таңда жетілген жүйе ретінде саналады.
• Сотқа дейінгі міндетті медиация жүйесі бар, яғни тараптар алдымен медиаторға жүгінуі керек.
3. Медиацияның ерекшеліктері
• Кәсіби медиаторлар арнайы лицензияланған және қатаң біліктілік талаптарына сай болуы тиіс.
• Коммерциялық, құрылыс, еңбек даулары, тіпті жергілікті қауымдастық мәселелері медиация арқылы шешіледі.
• Онлайн медиация кеңінен қолданылады, әсіресе пандемия кезінде танымал болды.
4. Мәдени ерекшелік
• Австралия құқықтық жүйесі ағылшын-саксон дәстүріне негізделген.
• Көпмәдениетті қоғам болғандықтан, медиацияда мәдениаралық тәсілдер жиі қолданылады.
Салыстырмалы талдау:
Аспект: Қазақстан-Австралия
Құқықтық негізі:
- 2011 жылғы заңға негізделген.
- Федералдық және штат заңнамаларымен реттеледі.
Даму деңгейі:
- Институт жаңа дамып келеді.
- Жетілген және кең таралған жүйе.
Қолдану саласы:
- Отбасылық, шағын бизнес, ауылдық мәселелер.
- Отбасылық, коммерциялық, еңбек даулары.
Медиаторлар:
- Кәсіби медиаторлар саны аз.
- Лицензияланған, кәсіби медиаторлар көп.
Мәдени ерекшелік:
- Дәстүрлі бітімгершілік сақталған.
- Көпмәдениетті қоғамға бейімделген жүйе.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда медиацияның әлеуеті үлкен болғанымен, институт әлі де дамып келе жатыр. Ал Австралияда медиация жетілген, құқықтық жүйенің маңызды бөлігіне айналған. Қазақстан мен Австралияның медиация жүйелері бір-бірінен айырмашылықтармен қатар, өзара сабақтас ұқсастықтарға да ие. Екі ел де медиацияны дауларды бейбіт жолмен шешудің тиімді тәсілі ретінде қабылдайды, бірақ әр елдің өзіне тән құқықтық және мәдени ерекшеліктері бұл процесті әртүрлі түрде ұйымдастырады. Осылайша, Қазақстандағы медицианы басқа мемлекеттермен салыстыру арқылы жаңаша тәжірибелерді үйрендік. Еліміздегі медиацияны одан әрі дамытып, құқықбұзушылықты шешудің тиімді тәсілдерін дамытуды қолға алу қажет.
Құрбан Бақдәулет, Аман Нұрсұлтан, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 4 курс
студенттері
