2025 жылғы 20 желтоқсанда Токио қаласында өткен «Орталық Азия – Жапония» (C5+1) форматындағы тарихтағы алғашқы саммит өңірдің сыртқы серіктестермен көпжақты өзара іс-қимылын дамытудағы маңызды оқиғаға айналды. Жапонияның Премьер-министрі Санаэ Такаити мен Орталық Азияның бес мемлекетінің көшбасшылары арасындағы кездесу Токио декларациясына қол қоюмен аяқталып, тараптардың ынтымақтастықты сапалық жаңа деңгейге көтеруге деген ұмтылысын айқындады.
Саммиттің жоғары деңгейде өткізілуінің өзі Орталық Азияның халықаралық қатынастар жүйесіндегі рөлінің артқанын, сондай-ақ күшейіп келе жатқан геосаяси бәсекелестік жағдайында Жапонияның өңірдегі өз қатысуын нығайтуға деген ниетін көрсетеді. 2004 жылы Токио бастамашылық еткен «Орталық Азия + Жапония» форматы ұзақ уақыт бойы негізінен министрлік деңгейде жұмыс істеп келді. Ал оның саммит форматында институционалдануы ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікке бағытталған диалогтың жаңа кезеңін білдіреді.
Саммиттің өткізілуінде Премьер-министр Санаэ Такаитидің жеке саяси үлесі ерекше маңызға ие. Оның қызметке кіріскеніне көп уақыт өтпей-ақ саммит өткізуі Жапонияның сыртқы саясатындағы орталықазиялық бағыттың басымдылығын айқындап, бұрынғы Премьер-министр Синдзо Абэ ұстанған тәсілдермен үндес келетін неғұрлым белсенді әрі жүйелі дипломатиялық бағытты көрсетеді.
Мазмұндық тұрғыдан саммит қазіргі халықаралық ынтымақтастықтың негізгі бағыттарына — экономика, инвестициялар, стратегиялық маңызы бар минералдар, логистика, жаңартылатын энергетика, цифрландыру және адами капиталды дамыту мәселелеріне арналды. Жоғары технологиялы экономикаға ие әрі шикізаттық базасы шектеулі Жапония үшін Орталық Азия уран, сирек жер және түсті металдарды жеткізудегі сенімді әріптес ретінде, сондай-ақ сыртқы экономикалық байланыстарды әртараптандыру кеңістігі ретінде стратегиялық қызығушылық тудырады. Сонымен қатар Токио өңірді Қытайға балама ретінде емес, шикізат жеткізушілеріне тәуелділікті азайтуға мүмкіндік беретін өзіндік «сақтандыру тетігі» ретінде қарастырады.
Жапонияның Орталық Азиядағы стратегиясының маңызды элементі — «сапалы қатысуға» басымдық беру. Негізінен ауқымды инфрақұрылымдық несиелендіруге бағытталған өзге модельдерден айырмашылығы, жапондық тәсіл институционалдық дамуға, технологиялар трансфертіне, қауіпсіздік стандарттарын арттыруға және кадрлар даярлауға көңіл бөледі. Мұндай ынтымақтастық форматы өңір елдері тарапынан орнықты әрі қарыздық тәуелділік тудырмайтын әріптестік ретінде қабылданады.
Жапонияның «жұмсақ күш» иесі ретіндегі рөлі де ерекше назар аударуға тұрарлық. Білім беру және мәдени алмасулар, жапондық үкіметтік емес ұйымдардың қызметі, JICA бағдарламалары мен шағын және орта бизнесті қолдауға бағытталған бастамалар елдің оң имиджін қалыптастырып, орталықазиялық қоғамдар тарапынан сенімді нығайтуға ықпал етеді. Бұл гуманитарлық құралдар экономикалық өзара іс-қимылды толықтырып, ұзақ мерзімді әріптестік үшін әлеуметтік негіз қалыптастырады.
Орталық Азия елдері үшін «C5+1» саммиті инвестициялар мен технологияларға қолжетімділікті кеңейту мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар өздерінің саяси субъектілігін нығайту құралына айналды. Көлік байланыстылығы мен экологиялық тұрақтылықтан бастап өңірлік маңызы бар мәселелердің көтерілуі ішкі өңірлік кооперацияның дамуын және халықаралық аренада бірыңғай келіссөздік ұстанымның қалыптасуын көрсетеді.
«Орталық Азия – Жапония» форматында Қазақстан ерекше рөл атқарады. Ол Жапонияның өңірдегі негізгі экономикалық әріптесі болып табылады. Қазақстан тарапына диалогтағы төрағалықтың берілуі және келесі саммиттің Қазақстанда өткізілуі туралы шешім елдің Жапония мен Орталық Азия арасындағы байланыстырушы буын ретіндегі маңызын айқындайды. Саммит аясында қол қойылған екіжақты келісімдер, сондай-ақ энергетика, «ақылды қалалар», жасанды интеллект және туризм салаларындағы ынтымақтастықты кеңейту жоспарлары өзара іс-қимылды тереңдетуге жаңа мүмкіндіктер ашады.
Осылайша, Токио саммиті «Орталық Азия – Жапония» форматын институционалдық тұрғыдан нығайтудың маңызды қадамына айналды. Жаһандық және өңірлік ойыншылар арасындағы белсенді бәсекелестік жағдайында бұл диалог теңқұқықтылық, орнықты даму және тараптардың мүдделерін өзара құрметтеу қағидаттарына негізделген прагматикалық, теңгерімді әрі өзара тиімді ынтымақтастықтың үлгісі ретінде ерекше маңызға ие. Қазақстан үшін бұл саммит Жапониямен стратегиялық әріптестікті нығайтуға, инвестициялар мен технологияларды тартуға, сондай-ақ Орталық Азиядағы негізгі акторлардың бірі ретіндегі өз позициясын күшейтуге жаңа мүмкіндіктер ашты. «C5+1» форматы өңірдің дамуына және оның жаһандық үдерістерге интеграциялануына ықпал ететін орнықты әрі тиімді өзара іс-қимыл алаңына айналу әлеуетіне ие.
Турусова Амина Бейбитовна
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
(Саясаттану және Саяси Технологиялар кафедрасы,
Магистрант)
