Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «әділ Қазақстан: Заң және тәртіп, экономикалық өсу, қоғамдық оптимизм» атты Қазақстан халқына Жолдауында «қоғамдық санада түбегейлі өзгерістер болып жатыр, азаматтардың құқықтық мәдениетінің деңгейі артып келеді, қоғамда жаңа мінез-құлық үлгілері қалыптасып, жаңа құндылықтар тамыр жайып жатыр»делінген.
Осыған байланысты, қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңіндегі өзекті міндеттердің бірі кәмелетке толмағандардың құқықтық мәдениетін қалыптастырумен тығыз байланысты. «Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі №271-IV Заңында құқықтық тәрбиені — азаматтардың заңға бағынатын мінез-құлқын, құқықтық санасын және құқықтық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған білім беру, ақпараттық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешені ретінде айқындау берілген.
Құқықтық мәдениет кәмелетке толмағандардың өз құқықтары мен бостандықтарын саналы түрде қабылдауының, заң мен азаматтықты саналы түрде сақтау көзқарасын нығайтудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Бұл жаста кәмелетке толмағандар кейбір моральдық тыйымдардың заңмен қорғалғанын әрдайым біле бермейді және көптеген іс-әрекеттерге мораль тұрғысынан жол берілмейді, сонымен қатар заңды жауапкершілікке де алып келеді. Сондықтан кәмелетке толмағандардың құқықтық тәрбиесін арттыру мәселелері ерекше маңызға ие.
Кәмелетке толмағандарды орта мектептерде құқықтық тәрбиелеу процесі бастауыш сыныптардан басталып, оқу аяқталған кезде ғана аяқталады. Оқушылардың қолданыстағы білім беру жүйесі әрдайым құқықтық тәрбиенің қажеттіліктерін, құқықтық сана деңгейінің маңыздылығын және жеке тұлғаны оның мінез-құлқын реттеуші ретінде қабылдауды ескермейді. Қазіргі уақытта мектептердегі құқықтық білім беру, Жалпы алғанда, заманауи әдістемелік және техникалық құралдармен қамтамасыз етілген, бірақ соған қарамастан, осы жас санатындағы құқықтық санаға әсер ету сапасын арттыруға бағытталған қосымша шаралар қажет.
Құқықтық тәрбие-бұл құқық идеясында ұйымдастырылған білім беру және оқыту іс-әрекеттерінің жүйесі, тек білім мөлшерін игеру жеткіліксіз екенін түсіну негізінде сабақтан тыс жұмыстарға көп көңіл бөлу керек. Осыған байланысты мектептерде құқықтық сипаттағы түрлі тақырыптық іс-шараларды өткізу өсіп келе жатқан ғибадаттың құқықтық мәдениетін арттыруға ықпал етеді. Жоғары сынып оқушылары қазірдің өзінде күрделі құқықтық ақпаратты қабылдай алады. Әдетте, осы жас санатындағы жұмыста заңдарға және белгіленген құқықтық тәртіпке құрметпен қарауды сіңіру маңызды, нәтижесінде олардың кейінгі өмірдегі дүниетанымы, сондай-ақ заңды мінез-құлыққа тәрбиелеу болады.
Оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруға мектепте өткізілетін сыныптан тыс жұмыстар да ықпал етеді. Жақында «Адал ұрпақ» бағытындағы «Біртұтас тәрбие» бағдарламасы аясында «№10 жалпы білім беретін мектеп» КММ жоғары сынып оқушыларымен Азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу, еңбек құқығы кафедрасының оқытушыларымен «Ашық диалог» форматында кездесу өтті. Іс-шараның тақырыбы «Кәмелетке толмағандарды азаматтық-құқықтық қорғау»деп белгіленді.
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау заңнаманың әртүрлі салаларымен, соның ішінде өзіне тән салалық ерекшелігімен азаматтық салалармен реттеледі. Атап айтқанда, оқушылар негізгі азаматтық құқықтар мен міндеттермен танысты. Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктер түріндегі бұзылған немесе даулы азаматтық-құқықтық субъективті құқықты қорғауға не тануға, қалпына келтіруге бағытталған заңнамада көзделген шаралардың құқықтық тәсілдер жүйесін қамтиды.
Кәмелетке толмағандарға қатысты белгілі бір жас шектеулері бар. Он төрт жасқа толған адам толық көлемде әрекет қабілеттілігіне ие емес, тек ішінара. Мысалы, Олар мәмілелерді өздері жасай алады, бірақ, әдетте, заңды өкілдердің келісімімен. Сонымен бірге, олар өздерінің табыстарын, өзге де табыстарын және өздері құрған зияткерлік меншік құқығының объектілерін өз бетінше билік етуге, сондай-ақ ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға құқылы. 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өзінің даму деңгейіне байланысты әрқашан өз әрекеттерінің маңыздылығын түсіне және түсіне алмайды. Сондықтан олардың атынан мәмілелерді заңды өкілдер жасайды. Сонымен бірге, егер мәміле, мысалы, тұрғын үйдің иесі болып табылатын кәмелетке толмағанның мүдделерін қозғайтын болса, онда қорғаншылық және қамқоршылық органының келісімі қажет. Кәмелетке толмағанның мүліктік құқықтары «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы»ҚР Кодексінде де бекітілген.
Он алты жасқа толған кәмелетке толмаған адам, егер ол еңбек шарты бойынша жұмыс істесе немесе оның заңды өкілдерінің келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысса, кейбір жағдайларда толық қабілетті деп жариялануы мүмкін. Эмансипацияланған кәмелетке толмаған адам Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде жас шегі белгіленген құқықтар мен міндеттерді қоспағанда, барлық құқықтары мен міндеттеріне ие.
Бүгінгі таңда «мектептегі қорқыту» кеңінен таралды, ол балалардың қашуы мен суицидтің теріс статистикасымен байланысты болды. Оның негізгі себептерінің бірі-құрдастарымен оң қарым-қатынастың болмауына байланысты қорлау. ЮНЕСКО мәліметтері бойынша, бүкіл әлемдегі әрбір үшінші оқушы кем дегенде бір жыл бойы физикалық зорлық-зомбылыққа ұшырағанын айтады. Ай сайын әрбір үшінші оқушы қорқытады. Бұл құбылыстар тек оқу үлгеріміне ғана емес, сонымен қатар оқушылардың психикалық денсаулығына да қатты әсер етеді.
Сөз сөйлеушілерге оқушыларға қорқыту, сондай-ақ қорқыту жағдайлары анықталған кезде әлеуметтік желілерде оқушыларды мектеп әкімшілігіне хабарлау ұсынылды. Өзара түсіністік болмаған жағдайда полицияға немесе сотқа жүгіну керек. Осыған байланысты, кәмелетке толмаған тікелей «агрессорды» қылмыстық жауапкершілікке ғана емес, сонымен бірге құқық бұзушылыққа байланысты туындауы мүмкін азаматтық жауапкершілікке де тартуға болады.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушы сот шешімі бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылады. Бұл дегеніміз, егер ол және оның заңды өкілдері жәбірленушіге келтірілген залалды өз еркімен өтеуден бас тартса, ол сотқа шағымдана алады. Азаматтық процесте бұлтартпау, ұстау шаралары және өзге де мәжбүрлеу шаралары көзделмеген. Іс бойынша дәлелдемелерді талапкер мен жауапкердің өздері жинайды және ұсынады. Зардап шеккен кәмелетке толмаған және оның заңды өкілі, егер мұндай мәліметтерді таратқан адам олардың шындыққа сәйкес келетіндігін дәлелдемесе, сотта ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді теріске шығаруды талап етуге құқылы. Сонымен қатар, моральдық зиянды өтеуге болады. 14 жасқа дейін ата-аналар кәмелетке толмағандар үшін зиянды өтейтінін есте ұстаған жөн. Моральдық зиянды өтеу белгілі бір ақша сомасы түрінде қажет болады. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адам өзінің мүлкімен немесе табысымен залалды өтеуі керек, ал егер ол болмаса немесе жеткіліксіз болса, онда заңды өкілдер қайтадан өтейді.
Осы кездесуді өткізу барысында оқушыларға әр түрлі сипаттағы сұрақтар қойылып, сөз сөйлеушілерге толық жауаптар берілді.
Жалпы, бұл іс-шара заң факультетінің оқытушыларымен жиі кездесуге ниет білдірген оқушылардың қызығушылығын тудырды.
Айта кету керек, мұндай кездесулер заңдарға және олардың орындалуына оң көзқарас қалыптастырады, оқушыларды жағдайды құқық пен мораль тұрғысынан талдауға итермелейді. Бұл ретте оқушылардың құқықтық білімдерін жинақтау және игеру үшін жағдай жасау маңызды. Кәмелетке толмағандар арасында осындай іс-шараларды өткізуді жалғастыру қажет. Олар өздерінің құқықтары мен міндеттері туралы ғана емес, жауапкершілік туралы да барынша хабардар болуы керек. Құқықтық мәдениет деңгейінің өсуінен олардың құқықтық санасы, демек, өзін-өзі тану артады.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
PhD докторы,доцент м.а., Асанова С.Э.,
з.ғ.к.,доцент Абикенов А.А.
