Әрекетке қабілеттілік-азаматтық міндеттің маңызды элементі. Емделмейтін ауру, психикалық бұзылыстың болуы немесе белгілі бір жасқа жету адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуіне әкелуі мүмкін. Әрі қарай, қалай болатыны туралы сөйлесейік.
Еңбекке жарамсыздық тұжырымдамасы 1-бапта бекітілген. Заңнамаға сәйкес, психикасының бұзылуы салдарынан әрекетке қабілетсіз адам өз іс-әрекеттеріне басшылық жасай алмайды және өз шешімдерінің салдарын түсінбейді.
Тек сот адамды әркертке қабілетсіз деп тани алады. Бұл жағдайда осы адамдар жүгіне алады:
1. Психикасы бұзылған адамның жақын туыстары (балалар, ата-аналар, бауырлары).
2. Осы адаммен бірге ұзақ уақыт тұратын адамдар.
3. Адамға психикалық көмек көрсететін медициналық ұйым.
Бұдан басқа, әрекетке қабілетсіз мәртебесін есірткі заттармен спирттік ішімдіктерді асыра пайдаланатын азаматтар, сондай-ақ көтереді айналасындағылар үшін қауіп тудыратын азаматтар алуы мүмкін.
Бүгінгі таңда қабілетсіздіктің үш түрі бар:
- Психикалық ауруға байланысты. Адамның жағдайды дұрыс бағалай алмайтындығы және шындықты дұрыс қабылдай алмайтындығы туралы медициналық құжаттармен расталады.
2. Осыған орай, егде жастағы. Қарт адамдар өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, сондай-ақ басқалардың тыныштығын бұзатын әрекеттер жасайтын жағдайлар жиі кездеседі. Олардың шындықты жеткіліксіз қабылдауының себебі психикалық және физикалық денсаулықты толық немесе ішінара жоғалту болып табылады.
3. Ішінара қабілетсіз адам. Бұл жағдайда азамат болып жатқан оқиғаларды дұрыс бағалай алады, бірақ объективті себептерге байланысты оларға дұрыс жауап бере алмайды.
Әрбір психикалық бұзылыс азаматты қабілетсіз деп тануға негіз бола бермейтінін түсіну керек.
Азаматты әрекетке қабәлетсіз деп тану алгоритмі:
1. Мүдделі тұлға жауапкердің тұрғылықты жері бойынша сотқа талап арыз береді. Егер жауапкер медициналық мекемеде емделсе — аурухананың орналасқан жері бойынша. Талап арызда жауапкердің психикалық жағдайы туралы ақпаратты толық көрсету, оның дұрыс емес мінез-құлқының дәлелдерін ұсыну қажет. Талап қоюға куәлардың айғақтары, медициналық қорытындылар және басқалар қоса беріледі. Өтініш үлгісін интернеттен жүктеуге болады. Егер жағдай стандартты болмаса, тәжірибелі заңгерді іске қосқан жөн.
2. Сот талапкердің өтінішін қарайды. Әрі қарай, оқиғаларды дамытудың екі нұсқасы бар: судья істі іс жүргізуге қабылдайды немесе өтініш берушінің өтінішін қабылдамайды.
3. Іс бойынша шешім шығару.
Әрекетке қабілетсіздікті сот тәртібімен тану заңдық дербестіктің жоқтығын білдіреді. Яғни, жауапкер маңызды заңды шешімдерді өз бетінше қабылдай алмайды.
Егер объективті медициналық айғақтар бойынша жауапкер сот залына қатыса алмаса, отырыс медициналық (психиатриялық) немесе өзге де бейінді мекеменің аумағында өтеді.
Сот шешімі ресми жарияланғаннан кейін бір айдан соң заңды күшіне енеді. Осы уақыт ішінде қабілетсіз деп танылған адам шағымдануға және өзінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін қалпына келтіруге құқылы.
Сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін, қабілетсіз азаматқа қамқоршы тағайындалады — оның қамқоршысының мүдделерін қорғайтын адам оның атынан маңызды заңды мәмілелер жасайды.
Қамқоршы тағайындаумен қорғаншылық және қамқоршылық органы айналысады. Сот шешімі заңды күшіне енген сәттен бастап бір ай ішінде әрекетке қабілетсіз адамның жақын туысы өзінің қамқоршы болуға ниеті туралы мәлімдеуге тиіс. Егер бұл орындалмаса, құқық психикалық тұрақсыз азаматқа қамқорлық жасайды, ол қамқоршылық органына өтеді.
Сот сараптамасына қандай құжаттар ұсыну керек
Адамды заңды түрде әрекетке қабілетсіз деп тану үшін сотқа келесі құжаттарды ұсыну қажет:
1. Талап арыз.
2. Психикалық аурудың болуын растайтын құжаттар: ауру тарихының көшірмелері (выписка), медициналық картасы, мүгедектік туралы анықтамасы.
3. Егер талапкер психикалық тұрақсыз азаматтың жақын туысы болса, туыстықты құжаттау қажет.
4. Егер өтініш беруші әрекетке қабілетсіз адаммен бірге тұратын адам болса-отбасы құрамы туралы анықтама ұсыну қажет.
5. Жауапкердің паспорты (бар болса).
6. Сот-психиатриялық сараптама тағайындау туралы өтініш.
7. Мемлекеттік бажды төлеу туралы түбіртек.
Жауапкердің сот процесі басталғанға дейін сот-психиатриялық сараптамадан ерікті түрде өтуге құқығы бар екенін ескерген жөн. Алайда, егер ол өтуден бас тартса, талапкер оны өткізу туралы өтініш жасауға құқылы.
М.Кулниязова,
Түркістан облысы бойынша сот сараптамалары институтының психиатр сарапшысы
