Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген құқықтық мемлекет қағидаттары сот билігінің тәуелсіздігін, заң мен сот алдындағы теңдікті, сондай-ақ әрбір адамның әділ сотқа қол жеткізу құқығын қамтамасыз етуді көздейді. Әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі сот ісін жүргізуде бұл қағидаттардың сақталуы ерекше маңызға ие, себебі әкімшілік істердің басым бөлігі азамат пен мемлекет арасындағы құқықтық қатынастардан туындайды.
Осы контексте аумақтан тыс соттылық институты сот төрелігінің бейтараптығын, объективтілігін және тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды процессуалдық механизм ретінде көрініс табады. Судьялық тәжірибеде бұл институтты қолдану қоғамның сотқа деген сенімін арттыруда шешуші рөл атқарады.
Аумақтан тыс соттылық – әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі оны қарауға жалпы аумақтық құзыреті бар соттан басқа, өзге өңірдегі соттың қарауына беру мүмкіндігі. Бұл тетік істің әділ әрі бейтарап қаралуына күмән туындаған жағдайларда қолданылады.
Әкімшілік істердің көпшілігі құқық бұзушылық жасалған жер бойынша қаралатыны белгілі. Алайда заң шығарушы бұл қағиданың абсолютті еместігін ескере отырып, сот төрелігінің негізгі қағидаттарын қорғау мақсатында аумақтан тыс соттылық мүмкіндігін енгізді. Оның басты мәні – соттың формалды тәуелсіздігін ғана емес, нақты, шынайы тәуелсіздігін қамтамасыз ету.
Сот практикасы көрсеткендей, аумақтан тыс соттылық, әдетте, келесі жағдайларда қолданылады:
- істің қатысушыларының жергілікті мемлекеттік органдармен, лауазымды тұлғалармен немесе ықпалды құрылымдармен тығыз байланысы болған кезде;
- құқық бұзушылық қоғамда үлкен резонанс тудырған жағдайда;
- істі қарау барысында судьяның немесе сот құрамының бейтараптығына күмән келтіретін объективті негіздер болған кезде;
- процесс қатысушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі туындағанда.
Бұл жағдайларда істі басқа өңірдегі соттың қарауына беру – соттың тәуелсіз шешім қабылдауына қолайлы жағдай жасайды.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі сот судьясы ретінде айта кетерлік жайт – сотқа деген сенім тек қабылданған шешімнің заңдылығымен ғана емес, оның қалай қабылданғанымен де өлшенеді. Егер тараптардың бірі соттың жергілікті ықпалға тәуелді болуы мүмкін деп санаса, бұл әділ сот қағидатын әлсіретеді.
Аумақтан тыс соттылық:
- жергілікті әкімшілік ресурстың ықпалын болдырмайды;
- судьяны сыртқы және бейресми қысымнан қорғауға мүмкіндік береді;
- тараптардың процессуалдық теңдігін нақты қамтамасыз етеді.
Нәтижесінде, сот актісі заңды ғана емес, қоғам үшін әділ болып қабылданады.
Бұл институттың тағы бір маңызды қыры – сот төрелігінің тиімділігін арттыруы. Істі басқа соттың қарауына беру арқылы:
- дәлелдемелерді жан-жақты және бейтарап бағалау мүмкіндігі кеңейеді;
- процессуалдық қателіктердің алдын алу қамтамасыз етіледі;
- апелляциялық және кассациялық шағымдардың саны азаяды.
Тәжірибе көрсеткендей, аумақтан тыс қаралған істер бойынша қабылданған сот актілері жоғары сатылы соттарда сирек бұзылады, бұл өз кезегінде сот жүйесінің тұрақтылығын арттырады.
Сонымен қатар, аумақтан тыс соттылықты қолдану барысында бірқатар практикалық мәселелер де орын алуда. Атап айтқанда:
- істі бір соттан екінші сотқа беру рәсімінің күрделілігі;
- тараптардың басқа өңірге баруына байланысты қаржылық және уақыт шығындары;
- цифрлық сот төрелігі құралдарының жеткіліксіз пайдаланылуы.
Осы мәселелерді шешу үшін бейнебайланыс арқылы сот отырыстарын кеңінен енгізу, электрондық іс жүргізуді жетілдіру және процессуалдық мерзімдерді оңтайландыру маңызды.
Қорытындылай келе, аумақтан тыс соттылық – әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі сот өндірісінде сот төрелігінің бейтараптығы мен тиімділігін қамтамасыз ететін стратегиялық маңызы бар құқықтық институт. Судья ретінде бұл тетіктің негізді, уақтылы және дәл қолданылуы азаматтардың құқықтарын қорғаудың, сондай-ақ сот билігінің беделін нығайтудың кепілі деп санаймын.
Аумақтан тыс соттылықты одан әрі жетілдіру – құқықтық мемлекетті дамыту жолындағы маңызды бағыттардың бірі болып қала береді.
Қызылорда қаласының әкімшілік
құқық бұзушылықтар жөніндегі
мамандандырылған сотының судьясы А.Аблаева
