Тіл – елдіктің киелі де қастерлі нышаны. Тілге деген құрмет – елге деген құрмет! Қазақ тілін білу – әр қазақстандықтың парызы деп білемін.
Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге қазақ тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болды, оның қоғамдық маңызы арта түсті.
Мемлекет басшысы «Халық бірлігі және жүйелі реформалар ел өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына 1 қыркүйек 2021 жылғы Жолдауында: «Қазақ тілін дамыту мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді. Болашағын Отанымызбен байланыстыратын әрбір азамат қазақ тілін үйренуге ден қоюға тиіс» — деп атап көрсеткен болатын.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру — әрбiр азаматтың парызы.
Мемлекеттiк тiл – мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.
Ата заңымыз – Конституцияның 7-бабында Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп бекітілген.
Қазақстан Республикасында сот ісі қазақ тілінде жүргізіледі, сот ісін жүргізуде қазақ тілімен қатар ресми түрде орыс тілі, ал қажет болған кезде басқа да тілдер қолданылады.
Дегенмен, қазіргі таңда құқық қорғау жүйесінде мемлекеттік тілдің қолданысы алаңдаушылық тудыратыны да жасырын емес. Себебі, осы мәселе қазақ тілінің мәртебесіне ғана емес, сот орбитасына тартылатын азаматтар құқығының қорғалуына да өз әсерін тигізетіні сөзсіз. Әсіресе, қазақ тілді қауым үшін өте маңызды, өз құқықтарын тиісті түрде қорғауға мүмкіншілік береді.
Сот – құқықтық процеске нүкте қоятын ең соңғы саты екені, құқығы бұзылған адамның алдымен құқық қорғау органдарына, прокуратураға, адвокатқа, содан соң барып, сотқа келетіні мәлім.
Бұл ретте мемлекеттік органдардың да рөлін естен шығармауымыз керек.
Өйткені, мемлекеттік ұйымдар сотқа талап арыздарын әлі күнге дейін, негізінен ресми тілде жолдауда.
Нәтижесінде, процестік заңнама талаптарына сәйкес сот ісін жүргізу тілі талап қою берілген тілде іске асырылуда.
Мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға мiндеттi.
Жеке және заңды тұлғаларды құқық қорғау органдарына және сотқа мемлекеттік тілде жүгінуге мәжбүрлей алмайыз.
Осыған орай, мемлекеттік органдар қазақ тілін дамытуды өздерінен бастаулары қажет!
Сот тәжірибесінде қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тілінің дұрыс таңдалмау жағдайлары да кездеседі.
Оған, қылмыстық қудалау органдарының сотталушыға ҚПК-тің 30-бабының талаптарын анық түсіндірмей, өзіне түсінікті және ыңғайлы орыс тілінде жүргізуі себеп болуда.
Мәселен, 2024 жылдың шілде айында Ақтөбе қаласы №2 сотында бірнеше рет тонау қылмысымен айыпталған тұлғаға қатысты алдын — ала тергеу кезінде іс жүргізу тілі ретінде орыс тілі таңдалып, күдіктіден жауап алынғандығы, кейіннен күдіктінің ресми тілді жетік білмейтіндігі белгілі болып, сотта іс мемлекеттік тілде қаралды.
Атап айтқанда, сот тергеуінде тараптармен шақырылған куәлер сот ісін жүргізу тілінен бөлек (қазақ немесе орыс) тілде жауап беретін кездерде сот кәсіби аудармашының көмегіне жүгінуге мәжбүр болады. Бұл өз кезегінде сот отырысын кейінге қалдыруға әкеп соғады.
Сондықтан, сот жүйесінде аудармашы лауазымын қарастыру ұсынылады.
2022 жылғы 23 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотымен өткізілген «Құқық жүйесіндегі қазақ тілінің мәселелері және оларды шешу жолдары» атты конференциядағы 27 ұсыныстарды жүзеге асыру мақсатында одан кейін Ақтөбе облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы облыстық прокуратура, адвокатура, құқық қорғау органдарының бірінші басшыларының қатысуымен «Мемлекеттік тілдің қылмыстық құқық жүйесінде қолданылуы» атаулы үлкен дөңгелек үстел ұйымдастырған болатын. Облыстық сотта ана тілімізге қатысты маңызды мәселелер талқыланып, жергілікті соттарға мемлекеттік тілде қаралған қылмыстық істер мен әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істердің санын арттыру бойынша тапсырмалар берген болатын. Бүгінгі күні Ақтөбе облыстық сотымен қылмыстық істердің тек мемлекеттік тілде қаралуына басымдық беріліп келеді.
Осы бағытта Ақтөбе қаласының мамандандырылған тергеу сотында да жұмыстар атқарылып келеді. Атап айтқанда, тергеу сотында тоқсан сайын Ақтөбе облысы мен қалалық прокуратурасының, Ақтөбе көлік прокуратурасының, Ақтөбе облысы бойынша экономиқалық тергеп-тексеру департаментінің, Ақтөбе облысы бойынша экономиқалық тергеп-тексеру департаментінің тергеу басқармасының, Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің) Ақтөбе облысы бойынша департаменті Сотқа дейінгі тергеу басқармасының, Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Ақтөбе облысы бойынша департаменті Тергеу басқармасының, Ақтөбе облысы Полиция департаментінің Өзіндік қауіпсіздік басқармасының өкілдерімен, Ақтөбе ст.ЖПБ-нің, Ақтөбе ст.ЖПБ-нің тергеу бөлімшелерінің тергеушілерінің, Ақтөбе қаласының полиция басқармасының тергеу жөніндегі бастығының қатысуларымен мемлекеттік тілге қатысты дөңгелек үстел немесе кездесулер жиі өткізіліп тұрады.
Тіл мәселесі мемлекет үшін аса маңызды. Мемлекеттік тілді жетік білу бүгінгі күні әр мемлекеттік қызметкердің Отан алдындағы борышы деп санаймын. Ендеше, «тоқсан рулы елдің дауын тоғыз ауыз сөзбен түйіндеген» ата-бабаларымыздың дәстүріне сай жүйелі сөйлей білсек, бәрімізге де абырой. Ең бастысы, тіліміздің мәртебесі асып, заман талабына сай жан-жақты дами түссе нұр үстіне нұр болар еді.
Өз сөзімді, «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» — деген ақын Қадыр Мырза Әли ағамыздың сөздермен аяқтағым келеді.
Ақтөбе қаласының мамандандырылған
тергеу сотының судьясы
Исаналина Жанар Советқызы
