Қолданыстағы заңнаманы дамыту және мемлекеттің құқықтық жүйесін жетілдіру әділет органдарының басты міндеттерінің бірі болып табылады, онда орталық мемлекеттік органдар мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарының нормативтік құқықтық актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру маңызды рөл атқарады.
Бұл ретте, қолданыстағы заңнамаға сәйкестікке заңдық сараптама қорытындылары бойынша әділет органдары жүргізетін нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеудің негізгі мақсаты азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қысым жасауға жол бермеу болып табылады.
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен НҚА қабылдау жөніндегі қызметі жалпы заңнаманы дамытумен тығыз байланысты, заңнамалық актілерді іске асыру кезеңдерінің бірі болып табылатынын атап өткен жөн. Заңдарды тиімді қолдану мақсатында жергілікті мемлекеттік басқару органдары сапалы және заңдылығы жағынан сауатты жасалған актілерді толық көлемде уақтылы қабылдау қажет.
Бүгінгі таңда аймақтық нормашығармашылық құқықтық реттеу жүйесінде маңызды орын алады, өйткені аймақтық нормативтік құқықтық актілер заңға тәуелді деңгейде қабылданады. Мемлекеттің тәуелсіздік жылдарында ауқымды жұмыс атқарылды, оның нәтижесі бізге жаһандық өзгерістер мен қазіргі заман шындығының сын-қатерлеріне дайын болуға мүмкіндік береді. Жүргізілген реформалардың қорытындылары бойынша халықтың әл-ауқатын жақсартуға, экономикалық өсуді ұлғайтуға және бірқатар мәселелерді шешуге бағытталған мемлекеттік басқарудың дамыған моделі қалыптасты.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің аражігін ажырату, орталық және жергілікті атқарушы органдардың дербестігі мен жауапкершілігін арттыру процесі жүзеге асырылды.
Соңғы жылдары Әділет Министрлігі нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу саласында ауқымды реформа жүргізді, ол үш онжылдық бойы, яғни 1993 жылы осы институт құрылған кезден бастап қолданыста болған нормативтік құқықтық актілерді тіркеу тәртібін айтарлықтай өзгертті, бұл нормашығармашылықтың, оның ішінде аймақтық нормашығармашылықтың сапасын арттыруға мүмкіндік берді.
Мәселен, «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде 2018 жылдың шілдесінен бастап Әділет министрлігі мемлекеттік органдардың интранет-порталы арқылы барлық деңгейдегі ведомствалық және өңірлік нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеудің электрондық рәсіміне көшуді жүзеге асырды.
Сондай-ақ, қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің сапасын арттыру мақсатында мемлекеттік тіркеу кезеңінде нормативтік құқықтық актілерді әділет органдарымен жобалау түрінде келісу рәсімі енгізілді.
Жобалау түрінде келісу рәсімін енгізе отырып, нормативтік құқықтық актілерді электрондық тіркеуге көшу нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеуге қағаз түрінде ұсыну қажеттілігін болдырмауға, мемлекеттік тіркеу мерзімдерін күнтізбелік 30 күннен 5 жұмыс күніне дейін қысқартуға, сондай-ақ қабылданған нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеуден бас тарту санын азайтуға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасы заңнамасы жүйесінің тұтастығын қамтамасыз ету құралдарының бірі азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау болып табылады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкі нормативтік құқықтық актілерді электрондық түрде жариялаудың ресми көзі болып табылады. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың интранет-порталы жүйесін Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкімен интеграциялау бойынша жұмыс жүргізілді, ол тіркелген нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялауға автоматты түрде жіберуге мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының норма шығармашылық қызметін жетілдіруге байланысты жаңалықтардың бірі жекелеген нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеуге жататындар қатарынан шығару туралы норма болып табылады. Бұл үлгілік нормативтік құқықтық актілер негізінде әзірленген және қосымша құқық нормаларын қамтымайтын актілер, сондай-ақ аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерді, аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің бюджеттерін бекіту немесе нақтылау туралы мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері.
Бұдан басқа, Әділет министрлігінің ұсыныстары негізінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 3 шілдедегі № 460 қаулысымен әділет органдарында мемлекеттік тіркеуге жатпайтын нормативтік құқықтық актілердің тізбесі бекітілді.
Мәселен, қазіргі уақытта ҚР Үкіметінің көрсетілген қаулысына сәйкес нормалары ведомствоішілік қызметті реттейтін және үшінші тұлғалардың мүдделерін қозғамайтын «Қызмет бабында пайдалану үшін», «Баспасөзде жарияланбайды», «Баспасөзге арналмаған» деген белгілері бар, ауылдық елді мекендерге жұмыс істеуге және тұруға келген денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет, спорт және агроөнеркәсіптік кешен саласындағы мамандарға, ауылдар, кенттер, ауылдық округтер әкімдері аппараттарының мемлекеттік қызметшілеріне тұрғын үй сатып алу немесе салу үшін көтерме жәрдемақы және әлеуметтік қолдау көрсету туралы, жайылым айналымы схемаларын бекіту, жайылымдарды басқару және оларды пайдалану бойынша жоспарды бекіту, қауымдық сервитуттарды белгілеу жөніндегі, уәкілетті орталық мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актісі негізінде әзірленген және қосымша құқық нормасын қамтымайтын, сыртқы (көрнекі) жарнаманы елді мекендердегі үй-жайлардың шегінен тыс ашық кеңістікте, жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарының бөлінген белдеуінде, елді мекендерден тыс жердегі үй-жайлардың шегінен тыс ашық кеңістікте және жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарының бөлінген белдеуінен тыс жерде орналастыру тәртібі мен шарттары туралы қағидаларды бекіту жөніндегі, облыстық бюджет пен аудандар, қалалар бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін бекіту жөніндегі қосымша құқық нормаларын қамтымайтын жергілікті мемлекеттік басқару органдарының нормативтік құқықтық актілері мемлекеттік тіркеуге жатпайды.
Осылайша, қабылданып жатқан шаралар, бірінші кезекте, қоғамның өзекті мәселелерін жедел шешуге, жинақы және тиімді мемлекеттік аппарат қалыптастыру жөніндегі мемлекет саясатына сәйкес келуге мүмкіндік береді. Манызды атап өтетінім, ағымдағы жылдың 13 сәуірінде Президент «Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды. Бюрократизацияның негізгі принциптері нысанның формадан басымдығы, әдепкі цифрландыру, басқарушылық жауапкершілік, үздіксіз жетілдіру, реттеудің оңтайлылығы болып табылады.
Жарлықта жүйелі және қолданбалы шаралар кешені көзделген, оларды іске асыру мемлекеттік аппаратта шешімдер қабылдауды жеделдетуді, мемлекеттік органдардың бірінші басшыларының дербестігі мен дербес жауапкершілігін арттыруды, құжат айналымы мен есептілікті қысқартуды қамтамасыз етеді.
Атап айтқанда, жүктелген міндеттерді іске асыруды жеделдету үшін мемлекеттік органдарға өз функцияларын заңнамалық деңгейде шамадан тыс нақтыламай, нормативтік құқықтық актілерді қабылдау құқығы берілетін болады.
Кешенді реинжиниринг негізінде норма түзушілік және бюджеттік процестердің мерзімдері мен кезеңдерін екі есе қысқарту қамтамасыз етілетін болады. Сонымен қатар, ведомстволық есептілікті жүйелеу және автоматтандыру, мемлекеттік органдар үшін ақпараттық жүйелердегі мәліметтерді сұратуға тыйым салуды енгізу, қағаз жүзінде виза қоюды және құжаттардың әр парағына қол қоюды жою, өкілеттіктерді орта басқарушылық буын деңгейіне беру, мемлекеттік органдардың басшыларын қашықтықтан жұмыс істеу үшін құралдармен және жағдаймен қамтамасыз ету және т. б. көзделеді.
Бюрократизация жұмысында мемлекеттік басқарудың барлық салаларын цифрлық трансформациялау және жүйелі реинжиниринг маңызды мәнге ие. Бұл жұмыстың негізгі бенефициары азаматтар болады. Сонымен қатар, Жарлыққа енгізілген шаралар мемлекеттік қызметшілерді түпкілікті нәтижеге әсер етпейтін артық рәсімдер мен процестерден босатуға мүмкіндік береді, сондай-ақ Мемлекет басшысының саяси және экономикалық реформаларын тиімді іске асыруға мемлекеттік аппараттың бағытталуын қамтамасыз етеді. Осылайша, жүргізіліп жатқан реформаларды ескере отырып, ұлттық заңнама да жетілдірілуде.
Шығыс Қазақстан облысы
Әділет департаментінің
басшысы А. Туктыбаев
