Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу – құқықтық мемлекеттің маңызды талаптарының бірі және азаматтардың ана тілінде әділ сотқа жүгіну құқығын қамтамасыз етудің негізгі кепілі болып табылады. Қазақстан Республикасында қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде белгіленгенімен, сот өндірісінде оны толыққанды қолдану әлі де бірқатар құқықтық және ұйымдастырушылық мәселелерді туындатып отыр.
Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізудің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, қазақ тілі – мемлекеттік тіл болып табылады. Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңда және іс жүргізу заңнамасында сот ісін мемлекеттік тілде немесе тараптардың келісімі бойынша басқа тілде жүргізу мүмкіндігі көзделген. Азаматтардың сотта өз ана тілінде сөйлеуіне, өтініштер мен дәлелдемелерді сол тілде ұсынуына заңмен кепілдік берілген.
Алайда, аталған нормалардың іс жүзінде толық іске асуы әрдайым бірдей деңгейде қамтамасыз етілмей отыр.
Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізудегі негізгі мәселелер
Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу барысында келесі мәселелер жиі кездеседі:
Біріншіден, сот жүйесінде мемлекеттік тілді еркін меңгерген судьялар мен сот қызметкерлерінің жеткіліксіздігі. Кейбір жағдайларда іс жүргізу формальды түрде мемлекеттік тілде басталғанымен, іс жүзінде басқа тілге ауысып кетеді.
Екіншіден, процессуалдық құжаттардың, сот актілерінің және құқықтық терминологияның бірізді болмауы. Мемлекеттік тілдегі құқықтық терминдердің дәл әрі тұрақты қолданылмауы сот тәжірибесінде түсінбеушілікке әкелуі мүмкін.
Үшіншіден, аударма мәселесі. Егер тараптардың бірі мемлекеттік тілді білмесе, аудармашының көмегіне жүгіну қажет. Алайда, білікті заңи аудармашылардың тапшылығы сот процесінің сапасына әсер етеді.
Төртіншіден, тараптардың өз құқықтарын толық пайдаланбауы. Кейбір азаматтар сот ісін мемлекеттік тілде жүргізуді талап ету құқығын білмейді немесе оны пайдалануға тартыншақтайды.
Мәселелерді шешу жолдары
Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізуді жетілдіру үшін келесі шараларды жүзеге асыру қажет:
судьялар мен сот қызметкерлерінің мемлекеттік тілді кәсіби деңгейде меңгеруін қамтамасыз ету;
мемлекеттік тілдегі құқықтық терминологияны жүйелеу және біріздендіру;
сот құжаттарының сапалы аудармасын қамтамасыз ететін мамандарды даярлау;
азаматтардың тілдік құқықтары туралы құқықтық түсіндіру жұмыстарын күшейту.
Аталған шаралар сот іс жүргізуінде мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтуге және оның мәртебесін нақты іске асыруға мүмкіндік береді.
Қорытындылай кетсек, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу – тек тіл саясатының мәселесі емес, ол азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың маңызды тетігі болып табылады. Бұл бағыттағы мәселелерді жүйелі түрде шешу сот төрелігінің әділдігін арттырып, қоғамның сот жүйесіне деген сенімін нығайтады. Мемлекеттік тілдің сот саласында толыққанды қолданылуы құқықтық мемлекеттің дамуына тікелей ықпал етеді.
Қайрат Дунбаев,
Тараз қаласы №2 сотының судьясы
