Қоғамдық өмірде адамдар арасында түрлі дау-жанжалдар, түсінбеушіліктер мен қайшылықтарды шешудің ең тиімді жолдарының бірі – татуластыру рәсімдері. Бұл рәсімдер тек дау-дамайды тоқтатып қана қоймай, адамдар арасындағы сенім мен сыйластықты қайта орнатуға бағытталған. Қоғамдық қатынастарда туындайтын дау-жанжалдар мен қайшылықтарды шешудің өркениетті жолы – татуластыру рәсімдері болып табылады.
Татуластыру рәсімдері – тараптар арасындағы дауды бейбіт жолмен шешу үшін қолданылатын амал-тәсілдердің жиынтығы. Оның негізгі мақсаты – қақтығысты өршітпей, келісімге келу арқылы екі жаққа да тиімді шешім табу, кінәлі мен кінәсізді анықтау емес, керісінше, ортақ түсіністікке қол жеткізу.
Қазақ халқының құқықтық мәдениетінде татуластыру рәсімдерінің өзіндік орны бар. Қазақ халқы ертеден-ақ дауларды әділ, бірақ бейбіт жолмен шешуге мән берген. Ежелгі дәуірден бастап қоғамдағы қайшылықтар билер институты арқылы реттеліп келген.
Билер соты – құқықтық нормаларды сақтап қана қоймай, ұлттық дәстүрге, әдет-ғұрыпқа және моральдық құндылықтарға сүйеніп, дауды бейбіт жолмен шешуге негізделді. Би-шешендер тек төрелік айтушы ғана емес, екі жақты татуластырушы медиатор рөлін атқарды. Олар тек заңдық тұрғыдан емес, адамгершілік пен имандылық қағидаттарына сүйеніп, екі жақты татуластырған.
Татуласу жол-жоралғылары – «бітімгершілік» дәстүрі бойынша құн төлеу, айып өтеу, кешірім сұрау сияқты амалдар қолданылды. Бұл рәсімдер әділеттілікті қалпына келтіріп қана қоймай, тараптар арасындағы араздықтың жалғаспауына ықпал етті.
Қазіргі құқық жүйесінде татуластыру рәсімдері арнайы заңнамалық негізге ие.
Медиация институты – кәсіби медиатордың көмегімен дауды тараптардың өз еркімен шешу тетігі. Қазақстан Республикасында «Медиация туралы» заң (2011 ж.) қабылданып, бұл институттың құқықтық мәртебесі бекітілді.
Татуласу келісімі – азаматтық, еңбек және қылмыстық істерде қолданылатын құқықтық құрал. Ол сот процесін жеңілдетіп, тараптардың құқықтары мен мүдделерін өзара келісім арқылы қорғауға жағдай жасайды.
Реконцилиациялық бағдарламалар – білім беру мекемелерінде, еңбек ұжымдарында жанжалдардың алдын алу мақсатында енгізілетін әлеуметтік жобалар.
Татуластыру рәсімдері – адамзат өркениетінде ежелден бар, бүгінгі күні де өзекті мәнге ие құбылыс. Ол тек дау-жанжалды шешудің құралы ғана емес, қоғамдағы бірлік пен татулықтың кепілі. Сондықтан дәстүрлі билер даналығын заманауи медиация институтымен ұштастыра отырып, татуластыру мәдениетін дамыту – әрбіріміз үшін маңызды міндет.
Татуластыру рәсімдері қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің дауларды шешудегі негізгі тетіктерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында бұл рәсімдер азаматтық, еңбек, отбасылық және қылмыстық құқық салаларында кеңінен қолданылады. Сот тәжірибесінде татуласу институтының дамуы тараптардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, сот жүйесінің жүктемесін азайтуға және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Сот практикасында татуластыру рәсімдерінің қолданылуы бірқатар артықшылықтарды береді:
Азаматтық істер бойынша: тараптар сот шешімін күтпей-ақ өзара тиімді келісімге келіп, ұзаққа созылатын процестен құтылады.
Қылмыстық істер бойынша: жәбірленушіге келтірілген зиянның орнын толтыру және кешірім сұрау арқылы кінәлі тұлға жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Бұл жазалаудан гөрі түзетуге басымдық береді.
Отбасылық дауларда: ажырасу, балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша татуласу рәсімдері тараптардың болашақтағы қарым-қатынасын сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Татуластыру рәсімдері сот төрелігінің тиімділігін арттырады – істердің жедел қаралуына және сот жүктемесінің азаюына ықпал етеді. Құқықтық мәдениетті дамытады – азаматтарды дау-жанжалды өркениетті жолмен шешуге үйретеді. Әлеуметтік бейбітшілікті қамтамасыз етеді қақтығыстардың ұзаққа созылмай, қоғамда өзара келісім орнатылуына жағдай жасайды. Жеке тұлғаның мүдделерін қорғайды – тараптар өзара ерікті келісім арқылы әділетті шешімге қол жеткізеді.
Қазақстан Республикасының сот жүйесінде татуластыру рәсімдері құқықтық нормалармен жан-жақты қамтамасыз етілген және тәжірибеде кеңінен қолданылады. Конституциялық қағидаттардан бастап арнайы заңдарға дейінгі құқықтық негіздер бұл институттың тұрақты дамуына мүмкіндік беріп отыр. Татуласу рәсімдерін қолдану тек дауды бейбіт жолмен шешу ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құндылықтарын нығайтудың маңызды факторы болып табылады.
Алматы гарнизонының әскери сот әкімшісінің
бас маманы-сот отырысының хатшысы
Динистанов Ермат Болатжанович
