– Бауыржан Альбертұлы, əңгіменің əлқиссасын прокуратураның Ата Заңдағы орны мен маңызынан бастасақ…
– Иə, Конституцияда белгіленген қағидаттардың сақталуын қадағалау – прокуратура органдарының басты міндеті. Бұл бағыттағы біздің рөліміз Конституцияның 83-бабында нақты жазылған. Яғни, прокуратура мемлекет атынан ел аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалау жүргізеді, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді жəне қылмыстық қудалауды жүзеге асырады. Бұл – жай ғана құзырет емес, үлкен жауапкершілік. Құқық саласында «Заңсыздық – қоғамның қас жауы, ал заң – оның алтын қазығы» деген қағида бар. Иə, өткенге үңіліп, бүгінгі күнді аңсаған кезде, əр тұрғынның жүрегінде əділеттілікке деген сенімнің артып, қоғамда тұрақтылық пен татулықтың орнағанын қалаймыз. Ата Заң – азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің өзегін бекемдеген басты тірек. Сондықтан да Конституция күні – əр қазақстандық үшін жүрек төріндегі ерекше мереке. Бұған қоса Мемлекет басшысының бастамасымен 2022 жылғы 5 қарашада қабылданған «Прокуратура туралы» жаңа заң – құқықтық жүйедегі біздің орнымызды айқындап, қызметімізге жаңа серпін берді. Бұл заң прокуратураның мəртебесін арттырып қоймай, оның қоғам алдындағы міндетін тереңірек сезінуге жол ашты.
«Елге қызмет – ерге міндет» дейді дана халқымыз. Осы ұстаным прокуратура қызметкерлерінің күнделікті жұмысында айқын көрініс табуда. Оның бір дəлелі – биыл Ұлттық статистика бюросы жүргізген халықтық сауалнама нəтижесі. Онда Атырау облысы прокуратурасына деген сенім деңгейі 78,4 пайызды құрап, республика бойынша екінші орынға табан тіреген. Бұл тек көрсеткіш емес, ел сенімі мен прокуратураға артылған үміттің айғағы.
– Мемлекет басшысы құқық қорғау органдарының кеңейтілген алқа мəжілісінде «Заң жəне тəртіп» атты іргелі қағидатты жариялады. Осы бағытта құқық қорғау органдарының алдында қандай маңызды міндеттер мен басымдықтар белгіленді?
– Президент осы жиында ел болашағына тікелей əсер ететін салмақты міндеттерді нақтылап берді. Мемлекет басшысы: «Əділетті əрі қауіпсіз Қазақстанды құру үшін заң мен тəртіп үстемдігін түбегейлі орнықтыру қажет» деп атап көрсетті. Бес түрлі қоғамдық кеселге – тұрмыстық зорлық-зомбылық, вандализм, есірткі саудасы, ысырапшылдық пен лудоманияға қарсы пəрменді күрес жүргізу қажеттігін қадап айтты. Бауыржан Момышұлы айтқандай, «Тəртіпке бас иген құл болмайды, тəртіпсіз ел болмайды». Сондықтан əділет пен заңның үстемдігі – тек құқық қорғау органдарының емес, бүкіл қоғамның ортақ міндеті. Елдік мүдде жолында жұмылған жұдырықтай бірігуді талап ететін кезеңде тұрғанымыз анық.
– Өңірдегі қылмыстық ахуал қандай? Прокуратура тарапынан қолға алынған нақты шараларды да айта кетсеңіз.
– Статистикалық деректерге сүйенсек, қылмыстық көрсеткіш 5 пайызға төмендеген. Мəселен, 2022 жылы 4875 қылмыс тіркелсе, 2023 жылы бұл көрсеткіш 4283-ке, ал 2024 жылы 4647-ге дейін азайған. Бұл жай цифр емес, күн сайынғы тынымсыз еңбектің нəтижесі. Сондай-ақ былтырдан бастап облыстық прокуратураның бастамасымен Өңірлік қылмысқа қарсы күрес жəне алдын алу жөніндегі пилоттық жоба іске қосылды. «Құқық бұзушы жазадан құтылмасын» деген қағида толық орындалуда. Ауыр жəне аса ауыр қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты күзетпен ұстау шарасы дер кезінде қолданылып, осындай істер 20 пайызға өсіп (444-тен 535-ке), құқық қорғау органының нақты əрі шұғыл əрекет ететінін көрсетті. Прокуратура жұмысының басты бағдары – тұрғындардың конституциялық құқығын қорғау. Осы бағытта процессуалдық келісімдерге жаппай жүгіну тəжірибесі тоқтатылды. Заңға қайшы əрекетке барған 2 полиция қызметкері қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Жалпы, 19 лауазымды тұлғаға тəртіптік жаза, оның ішінде 2 қызметкер жұмыстан шығарылып, екеуі қызметінен босатылды. Сонымен қатар, Құрманғазы ауданы əкімінің орынбасарына сөгіс, 2 ауылдық округ əкімдеріне қатаң сөгіс жарияланды. Жүргізілген жұмыстар нақты нəтижесін беруде. Биыл алғашқы жартыжылдықта қылмыстық оқиғалар саны 22%-ға төмендеп, 2494-тен 1939-ға азайды. Бұл оң өзгерістер барлық қылмыс санаттарына тəн. Бүгінде интернет-алаяқтық пен есірткі саудасы күрделі əрі қауіпті бағыттың бірі болып тұр. Себебі, қылмыскерлер заманауи цифрлық құралдарды криптовалютаны, əлеу меттік желілерді, жасырын платформаларды пайдаланып, күрделі қылмыстық схемалар жасайды. Біз де сол құралды өздеріне қарсы пайдаланып, киберқылмысқа қарсы күресте жаңа əдіске көштік. Прокуратураның үйлестіруімен интернет-алаяқтарға тиесілі 68 млрд теңге көлеміндегі криптовалюта бұғатталды. Сонымен қатар, 2000-нан астам SIM-картаны заңсыз сатып, алаяқтарға көмектескен «Kcell» қызметкері мен ақша аудару үшін жеке дерегін берген «дроппер» сот алдында жауап берді. Бұдан бөлек, адам өлтіру, отбасылық зорлық-зомбылық, кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыс, жасөспірімдер мен мас күйде жасалған құқық бұзушылықтарға қарсы нақты қадамдар жасалуда.
– Өңірдегі есірткі трафигі мен одан түсетін кірісті тəркілеу бағытында қандай жұмыс жүргізіліп жатыр?
– Есірткі жай ғана құқықбұзушылықтың түрі емес, тұтас ұлттың болашағына балта шабатын қасіретке айналды. Бұл кесел – елдік иммунитеттің сын-қатері. Есірткіге тəуелділіктің соңында ұрпақ саулығы, отбасылардың күйреуі, ұлттың генетикалық əлсіреуі сынды ауыр зардаптар тұр. Сондықтан облыс прокуратурасы бұл мəселеге ерекше жауапкершілікпен қарап, есірткімен күресті жүйелі жүргізіп келеді. Прокуратураның үйлестіруімен 2024-2025 жылдары өңірлік деңгейдегі 12 есірткі жеткізу арнасы тоқтатылды. Жедел іздестіру нəтижесінде 7 адамнан құралған қылмыстық топ əшкереленіп, құрықталды, 6,1 млрд теңге көлеміндегі криптовалюта шотына тыйым салынды, 8 фитозертхана қызметі əшкереленді. Қылмыстың қаржылық негізін жою – басты басымдықтың бірі. Осы бағытта прокуратура «Akella» интернет-дүкенінің криптоəмиянынан 2,5 млрд теңге, «Melissa» дүкенінен 3,6 млрд теңгеге тең криптовалютаны бұғаттап, сот санкциясымен шоттарға тыйым салдырды. Бұл қаражат Қытай (3 адам) мен Тайланд (1 адам) резиденттерінің крипто-депозиттік шоттарына бағытталып келгені анықталды. Қылмысты «транзакция» арқылы жасырамыз дегендердің үмітін үздік. Интернеттің «қараңғы беттерін» жарыққа шығару бүгінгі күрестің бас ты майданы. Есірткіні ашық жарнамалап келген 516 интернет парақшаның жұмысы тоқтатылды. Сондай-ақ 60-қа жуық граффити жазбалар жойылып, жастарды арбап келген визуалды жарнамаға тосқауыл қойылды.
– Соңғы үш жылда соттарда қанша қылмыстық іс айыптау үкімімен аяқталды?
– Сұрағыңыз өзекті. Заң – қоғамның арқауы, əділдік – мемлекеттің тірегі. Осы жолда əділеттің салмағын тең ұстап, жұрт сенімін арқалаған тұлға – прокурор. Прокурордың соттағы айыптауды қолдауы жай формальды міндет емес, бұл əділдіктің жүгін көтеріп тұрған Конституциялық миссия. Ал соңғы үш жылда облыс соттарында 2 500-ге жуық тұлға қылмыстық жауапкершілікке тартылып, айыптау үкімдері жарияланды. Оның ішінде: 2023 жылы – 956, 2024 жылы – 1 003, 2025 жылдың 8 айында – 545 тұлғаға қатысты үкім шыққан. Бұл санның артында қаншама тағдыр, қаншама шешім, қаншама шындық жатыр. Прокурор осы шындықтың қақ төрінде тұрады. Мемлекеттік айыпты қолдау – бұл жай процессуалдық рөл емес. Бұл заңға адалдықтың, адам алдындағы жауапкершіліктің көрінісі. Прокурор – əділет таразысын тең ұстаушы. Сондықтан сотта əрбір сөзі нақтылыққа, əрбір дəлелі шындыққа, əрбір əрекеті заңға негізделуі тиіс. Бұған мысал көп. Əлбетте, əлеуметтік резонанс тудыратын істер – қоғамдық көзқарас пен сенімді қалыптастырады. Мұндайда прокурор салқынқанды, кəсіби əрі заңның тілімен сөйлеуі тиіс. Ата Заңға сай, «адамның қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды». Бұл қағида прокурордың да темірқазығы іспетті. Бір сөзбен айтқанда, прокурор – заңның күзетшісі ғана емес, əділеттің жаршысы. Прокурордың əр сөзі заң, əр шешімі болашақ үшін жасалған əділ қадам. Ал əділдік салтанат құрған жерде ғана заң үстемдігі, ел бірлігі, халықтың сенімі болады.
– Жуырда Президент сотталғандарға рақымшылық жасау туралы заңға қол қойды. Бұл заң өңірде қанша адамға, қандай тəртіппен қолданылады?
– Конституцияның 30 жылдығына орай «Рақымшылық жасау туралы» заң қабылданып, қол қойылды. Бұл заң еліміздің қылмыстық саясатын жаңғыртып, адамгершілік пен əділдік қағидаттарын тереңдете түсетін маңызды құқықтық қадам болып табылады. Иə, рақымшылық заңы – түрмеде жазасын өтеп жатқан адамға жаңа өмірге мүмкіндік беретін құқықтық құрал. Облыста осы заң аясында 872 адамға рақымшылық қолданылып, олардың көпшілігі жазасын қысқарту немесе толығымен босату арқылы əлеуметтік өмірге қайта оралу мүмкіндігіне ие болды. Оның ішінде: түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жүрген 307 адамға, профилактикалық есепте тұрған 565 адамға рақымшылық жасалды. Қазіргі таңда 115 арнайы контингенттің істері сотқа жолданып, қаралу сатысында. Орталық Азияда модельдік бастама ретінде бағаланған бұл заңның ерекшелігі – əлеуметтік əділдік пен ізгілікке негізделуінде. Мұнда бақылау жəне пробация арқылы қайта əлеуметтендіру механизмі қарастырылған, заң қауіпсіздік пен гуманизмнің тепе-теңдігін сақтайды жəне Орталық Азия мен ТМД елдері арасындағы заңнамалық тəжірибеден айтарлықтай ерекшеленіп, қатаң құқықтық негізге, жүйелі рəсімдерге сүйенеді, бұл оны үлгі боларлық құқықтық модельге айналдырады.
– Облыстағы прокуратура органдарының қадағалау актілері негізінде мемлекетке келтірілген залалды өтеу бойынша қандай нəтижелерге қол жеткізілді?
–Біздің өңірде прокурорлардың қатаң қадағалауының арқасында мемлекетке келтірілген залалдың өндірісі мен мүліктің қайтарылуы бойынша айтарлықтай ілгерілеу бар. Атырау облысының табиғаты мен экономикасы мұнай-газ саласының ірі кəсіпорындарымен тығыз байланысты болғандықтан, экологиялық талаптарды орындау ерекше бақылауға алынды. Мемлекет басшысы былтырғы кездесуінде өңірдің экология жағдайына айрықша назар аударып, экологиялық талаптарды қатаң сақтауды талап етті. Осыдан кейін прокуратураның сот шешімдері арқылы бюджетке 100 млрд теңге қаражат өндірілетіні белгіленді. Соның ішінде 56,6 млрд теңге нақты өндірілді. Бұл қаражат ұзаққа созылған сот процестерінен өткен соң, прокурорлардың табанды əрі принципті ұстанымы нəтижесінде экологияға залал келтірген кəсіпорындардан өндірілді. Заңсыз иемденген активтерден қайтарылған мүлік пен қаражат облыстың əлеуметтік дамуына жұмсалуда. Арнайы қор арқылы 3 əлеуметтік нысанның құрылысы басталды. Бұл халықтың тұрмыс сапасын арттыруға бағытталған нақты қадамдар. Мысалы, Қызылқоға ауданында «Тайсойған-Миялы» магистральді су құбыры үшін 5 млрд теңге, Жамансор ауылындағы 110 орындық мектеп-интернатқа 2 млрд теңге бөлініп, Құрманғазы ауданындағы орталық аурухана жанынан «МРТ» қондырғысы үшін жапсаржай құрылысқа 81 млн теңге қаражат бөлінді. Бұл тек есептік сандар емес, халқымыздың игілігіне арналған нақты іс. «Бірлік болса, тірлік бар» дегендей, мұндай игі бастамалар қоғамның сенімін нығайтып, əділдік пен дамудың негізі болып отыр. Экологияны қорғау мен əлеуметтік саланы дамыту – бір-бірінен ажырамас ұғым екенін тағы бір дəлелдей түседі.
– Бауыржан Альбертұлы, жоғарғы қадағалаушы органның басшысы ретінде облыс тұрғындарына қандай кеңес берер едіңіз?
– Құрметті облыс тұрғындары, əсіресе жас буын! Бүгінгі жаһандану дəуірінде қоғамның тұрақты дамуы мен əділетті Қазақстанның құрылуы – əрқайсымыздың саналы, жауапты əрекетімізге тікелей байланысты. Біз бейбітшілік пен даму кезеңінде өмір сүріп отырмыз, бұл – үлкен мүмкіндік пен жауапкершілік. Сол себепті, əр адам өз мүмкіндігін толық пайдаланып, елдің өркендеуіне үлес қосуы қажет. Мемлекеттік жəне квазимемлекеттік қызметшілер отансүйгіштікпен, адалдықпен жəне кəсібилікпен еңбек етуі керек. Ал прокуратураның міндеті – заңның үстемдігін қамтамасыз ету, əрбір адамның жəне мемлекеттің мүддесін қорғау. Біз тұрғындардың мəселелерін ашық түрде заң шеңберінде реттеуге əрдайым дайынбыз жəне осы бағытта жұмысымызды жалғастырамыз. Осы жылы Конституцияның 30 жылдығы мен дана Абайдың 180 жылдығы қатар атап өтіледі. Абай атамыздың «Біріңді қазақ, бірің дос, көрмесең – істің бəрі бос» жəне «Адамзаттың бəрін сүй» деген ұлағатты өсиеттерін есте сақтай отырып, бірлігімізді нығайтып, ынтымақ пен татулықты сақтайық. Сонда ғана еліміз гүлденіп, бақытты шақтарымыз тоқтамайды! Осы сəтті пайдаланып, өңір халқын Қазақстан Республикасының Конституциясы күні мерекесімен құттықтаймын. Тəуелсіздігіміз тұғырлы, егемендігіміз еңселі болсын! Азат елдің ұрпақтары Ата заңын ардақтап өссін!
– Мазмұнды сұхбатыңыз үшін алғыс айтамыз !
Сұхбаттасқан Майра ЕРҒАЛИ
