Тұңғыш Конституцияның тарихы 1993 жылдан бастау алады. Қолданыстағы Конституция 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданды. Осы себепті, 30 тамыз мәртебесі биік мемлекеттік мереке саналады. Содан бері қолданыстағы Конституцияның бірнеше рет өзгертілгені баршаға аян.
Уақыт көші бір орнында тұрмайды. Жылдан-жылға сан түрлі жаңалықтар легімен толығуда. Мемлекетіміздің саяси және экономикалық жаңғыртудан туындаған қажеттілігі конституциялық өзгерісті қажет етті. Соның нәтижесінде енгізілген өзгерістер мен толықтырулар халықаралық стандарттар мен мемлекеттік билік жүйесін одан әрі демократияландырып, президенттік-парламенттік басқару жүйесі өмірге келді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ролі артып, жұртшылықтың жергілікті жерлердегі маңызды мәселелерді дербес шешу мүмкіндігі туды.
Әрбір конституциялық реформа мемлекетімізде жаңа құқықтық жүйе қалыптастырып, еліміздің дүниежүзілік деңгейдегі орнын жоғарылатты. Мысалы, соңғы өзгеріс мемлекетіміздің құқықтық дамуына тың серпін берді. Нақты айтқанда, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты қайта құрылды, сонымен қатар, адам құқықтарын қорғау механизмдері одан әрі күшейтіліп, жер мен табиғи ресурстардың халыққа тиесілі екендігі нақтыланды.Аталған жаңашылдықтар соттардың қызметіне де оң әсерін тигізді.
Жер мен оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстардың халыққа тиесілі екені туралы норма өз кезегінде «Ұлттық қор – балаларға» атты бағдарламаны қолданысқа енгізді. Бұл ретте Мемлекет басшысы «Ұлттың ұлылығы әрбір отбасының, әрбір азаматтың әл-ауқатынан көрінеді. Сондықтан, ел экономикасы, ең алдымен, халықтың мүддесі мен игілігі үшін жұмыс істеуі қажет», – деді.
Республикамызды мекендеген түрлі этнос өкілдерінің бірлігін нығайтуда Конституция айрықша маңызға ие екенін айтып өткен жөн. Қазақстандықтардың құқықтары мен бостандықтары тек біздің елімізде ғана емес, әлемнің барлық аумағында қорғалады. Мәселен, Конституцияның 11-бабында Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгiленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайтыны, сондай-ақ, Республика өзiнiң одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық жасауға кепiлдiк беретіні нақты көрсетілген.
Бұған қоса заң мен соттың алдында жұрттың бәрi тең құқылы. Ешкімді тегi мен әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, наным-сенімін, т.б.бойынша кемсiтуге Конституциямен жол берілмейді. Сонымен қатар, адамның қадiр-қасиетiне қол сұғуға, ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайтыны да Конституциямен бекітілген.
Қазақстанның барлық аумағында заңды түрде жүрген азаматтар заңда көрсетiлгеннен басқа реттерде, еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты мекендi өз қалауынша таңдауға құқылы. Әрбір адам ел аумағынан тыс жерлерге кетіп, еш кедергісіз қайтып орала алады. Конституцияның әрбір бабының азаматтардың еркін өміріне осылайша кепілдік етуі — мемлекетіміздің басты байлығы адам екенінің айқын дәлелі.
Конституция еліміздегі барлық заңдардың негізі әрі өзегі болып табылады. Тәуелсіздік алғалы бері Республикамыздың сот жүйесі жаңа қарқынмен дамып келеді. Азаматтардың құқықтарын әділ қорғау, сол арқылы ел сеніміне ие болуда соттар ауқымды реформаларды жүйелі түрде жүзеге асырып жатыр. Конституцияның 75-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады, ал, 77-баптың 3 бөлігі, 1 тармағына орай адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі. Бұл адамды кінәлі деп тану мен қылмысына орай жаза тағайындауды тек қана сот шешетінін көрсетеді. Соған орай, соттар Конституцияны бағдаршам етіп, әрбір шешімді әділетті, заңды және адам құқығы мен заңды мүддесін сақтай отырып қабылдауға міндетті. Сот саласын дамыту мен тәуелсіз соттарды құру – жүргізіліп жатқан сот реформаларының басты мақсаты саналады.
Ақпараттық технологиялардың дамуы соттарда ашықтық, жариялылық, қолжетімділік бағытында ауқымды шараларды іске қосты. Солардың ең бастысы халық соттарға электронды түрде талап қоюға, құжат тапсыруға, істің барысын онлайн бақылауға, онлайн процестерге, яғни, сотқа клемей-ақ, құқықтарын қорғауға, т.б. мүмкіндік алды. Соңғы жылдары медиация, татуласу рәсімдері мен дау-дамайды сотқа дейінгі реттеу жолдары кеңінен қолданылып жатыр. Бұлар өз кезегінде жұртшылықтың сотқа деген сенімінің одан әрі нығаюына ықпал етуде.
«Біз ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы…», – деп басталатын тәуелсіз еліміздің Конституциясын құрметтеу біздің ортақ парызымыз. Яғни, жасымызға, ұлтымызға, саяси және діни көзқарасымызға, лауазымымызға қарамай, Конституцияның нормаларын мүлтіксіз орындау – әрбіріміздің басты міндетіміз саналады.
Ел халқын мәртебелі мереке – Конституцияның 30 жылдық мерейтойымен Ақтау қалалық сотының атынан құттықтаймын. Құқықтық мемлекет құруға ұмтылған еліміздің абырой-беделі арта берсін!
Гүлмаржан Әділсұлтани,
