Қазақстанда 2023 жылғы 1 наурыздан бастап қолданысқа енгізілген «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық туралы» 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 178-VII Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі-Заң) бір жылдан астам қолданыста болды. Бүгін мен «сот банкроттығы» Заңының III тарауына тоқталғым келеді. Біздің еліміздің кез – келген азаматын (жеке тұлғасын) түсінуде банкроттық-бұл азаматтардағы қарыздарды төлеудің, коллекторлардың қауіп-қатерінен және үмітсіздіктің тұрақты сезімінен құтылудың өркениетті тәсілі, оның нәтижесі борышкер тарапынан адал мінез-құлық кезінде қарызды өтеу мүмкін болмаған жағдайда оны толық есептен шығару болып табылады. Заңның 6 — бабының 1-тармағына сәйкес республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және өтініш берілген күні қолданыста болатын айлық есептік көрсеткіштің 1600 еселенген мөлшерінен асатын міндеттемелердің болуы және мынадай шарттарға сәйкестігі төлем қабілеттілігін немесе сот банкроттығын қалпына келтіру рәсімін қолдану туралы сотқа өтініш беру үшін негіздемелер болып табылады: 1) кредиторлар алдындағы міндеттемелер бойынша осындай өтініш берілген күні қатарынан он екі ай ішінде өтеу жоқ; 2) борышкерге қатысты «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» және «микроқаржы қызметі туралы»Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес банктік қарыз шарты және (немесе) микрокредит беру туралы шарт бойынша орындалмаған міндеттемелерді реттеу және (немесе) өндіріп алу жөніндегі рәсімдер жүргізілді; 3)өтініш берілген күні жеті жыл ішінде соттан тыс немесе сот банкроттығы рәсімін қолдану фактісі жоқ. Заңның 20-бабы 3-тармағының 4) тармақшасына сәйкес борышкердің төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сот банкроттығын қалпына келтіру рәсімін қолдану туралы өтінішіне борышкердің банктік қарыз шарты және (немесе) микрокредит беру туралы шарт бойынша берешекті реттеуді жүргізу жөнінде шаралар қабылдағанын растайтын құжаттың көшірмесі қоса беріледі. Осы тармақшада көрсетілген рәсімнің жүргізілгенін растайтын құжаттар екінші деңгейдегі банктің, Қазақстан Республикасының резиденті емес банк филиалының, Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның және микроқаржы қызметін жүзеге асыратын ұйымның банктік қарыз шартының және (немесе) микрокредит беру туралы шарттың талаптарын өзгертуден бас тарту туралы жауаптары болып табылады себептердің дәлелді негіздемесі. Екінші деңгейдегі банк, Қазақстан Республикасының резидент емес банкінің филиалы, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым және (немесе) микроқаржы қызметін жүзеге асыратын ұйым борышкердің өтінішіне жауап ұсынбаған жағдайда, борышкер өтінішінің көшірмесі немесе өтініштің электрондық форматта жіберілгені туралы растау осы тармақшада көзделген рәсімнің жүргізілгенін растайтын құжат болып табылады. Заңның 20-бабының 4-тармағына сәйкес борышкердің төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сот банкроттығын қалпына келтіру рәсімін қолдану туралы осы бапта белгіленген талаптарға сәйкес келмейтін өтінішін сот оның қарауынсыз қайтарады. Сот практикасы келіп түскен талап-арыздардың басым бөлігі сотқа дейінгі тәртіпті сақтамау себебі бойынша сот ұйғарымымен қайтарылатынын көрсетеді, бұл негізінен өтініш берушілер банктік қарыз, микрокредиттер шарттары бойынша берешекті реттеу жөнінде шаралар қолданбаған кезде. Яғни, олар несие берушіге өтініш жібермеді немесе жауап күтпеді, егер олардың өтінішті алғаны және одан әрі жауап бергені туралы банктен жауап болса, олар дереу сотқа шағым түсірді. Осы санаттағы сот қабылдаған және қараған істердің негізінен өтініш берушінің талаптары қанағаттандырылды және борышкерге қатысты сот банкроттығы рәсімдері қолданылды. Сонымен қатар, осы санат бойынша істерді қарау барысында соттар істерді дайындау және қарау мерзімдері сияқты проблемаға тап болады. Мәселен, азаматтық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі-АІЖК) 302-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру, сот банкроттығы туралы істер ерекше іс жүргізуде қаралады. АІЖК-нің 183-бабының 2-бөлігіне сәйкес жұмыста қалпына келтіру, әке болуды анықтау және алимент өндіріп алу туралы азаматтық істер, сондай-ақ ерекше талап қою және ерекше іс жүргізу істері істі сот талқылауына дайындау аяқталған күннен бастап бір айға дейінгі мерзімде қаралады және шешіледі. АІЖК-нің 303-бабында осы Кодекстің 165-бабында көзделген тәртіппен, осы Кодекстің 31-тарауында белгіленген ерекшеліктермен судья сот ісін жүргізуге өтініш қабылданған күннен бастап он жұмыс күні ішінде істі сот талқылауына дайындауды жүргізетіні көзделген. Бұл мерзімді ұзартуға жол берілмейді. Заңның 24-бабына сәйкес қаржы басқарушысының қорытындысы сот төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімін немесе сот банкроттығы рәсімін қолдану туралы іс қозғау туралы ұйғарым шығарған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде сотқа ұсынылады. Осы санат бойынша істерді қарау мерзімдерін көздейтін жоғарыда баяндалған құқық нормаларын талдай отырып, қаржы басқарушысының қорытындысы іс жүзінде сот қарауы барысында, бір ай мерзім аяқталғанға дейін елеусіз кезең қалған кезде, сондай-ақ 20 жұмыс күні өткеннен кейін процеске қатысушылар кредиторлар атынан сот отырысын ауыстыру туралы жиі өтініш жасайтын жағдайлар да берілетінін атап өткен жөн қорытындымен танысу және кері қайтарып алуда өз дәлелдерін келтіру және баяндау үшін отырыстар. Осылайша, күту қаржы менеджерінің қорытындысы 10 күндік дайындық мерзімін және істі мәні бойынша қараудың жарты айлық мерзімін толығымен сіңіреді, бұл істерді мәні бойынша қарау сапасына әсер етеді және істерді қарау мерзімі бойынша тараптардың шағымдарын тудырады. Қаржы менеджерінің қорытындысы соттың өтінішті қанағаттандыру немесе одан бас тарту туралы шешім шығаруы үшін маңызды болғандықтан. Қаржы басқарушысының қорытындысында көрсетілген борышкерге қатысты, мүліктің, ақшалай қаражаттың, банктердегі шоттар мен салымдардың, тауарлық-материалдық құндылықтардың болуы мен болмауы туралы ұсынылған мәліметтердің дұрыстығын сотқа да тексеруге уақыт қалмайды. Иә, істі қарау аяқталғаннан кейін қаржы басқарушысының қорытындысы уақтылы ұсынылмаған жағдайда (жиырма жұмыс күні) сот уәкілетті органның атына жеке ұйғарымдар шығарады, алайда бұл шаралар жеткіліксіз, өйткені уәкілетті органнан сот банкроттығы саласындағы заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар келіп түспейді. Сондықтан, автордың пікірінше, қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу қажет, онда қаржы басқарушысы қорытынды бергенге дейін іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарым шығару бойынша сот құқығын белгілеу қажет.
Қостубаев Е. М. ., Риддер қалалық сотының төрағасы
Шығыс Қазақстан облысы
