Әрбір қоғамның құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын әйелдер құқығы теңдік, әділдік және дамудың негізі болып табылады. Заңнама әйелдер ұшырауы мүмкін кемсітушілік, зорлық-зомбылық және әділетсіздіктің басқа түрлерімен күресу құралдарын қамтамасыз ету арқылы осы құқықтарды қорғауға кепілдік беруде басты рөл атқарады.
Осы саладағы елеулі жетістіктерге қарамастан, әйелдер құқықтарын қорғау мәселесі өзекті болып қала береді және одан әрі талқылау мен жетілдіруге жатады. Бұл мақалада біз заңнаманың әйелдер құқықтарын қаншалықты тиімді қорғайтынын және бұл процесте сот жүйесінің қандай рөл атқаратынын қарастырамыз. Тарихи деректерді, заңның қазіргі жағдайын және сот шешімдерін қарастыра отырып, біз әйелдердің қаншалықты заңмен қорғалатынын және осы тұрғыда соттардың заңмен өзара әрекеттесуін бағалауға тырысамыз.
Заңнамадағы әйелдер құқықтарының дамуы қоғамдық санадағы өзгерістер мен теңдік үшін күресті көрсететін ұзақ және күрделі тарихқа ие. ХХ ғасырдың басында көптеген елдерде азаматтық құқықтар мәселелеріне, соның ішінде әйелдер құқықтарына қызығушылық артты. Елеулі кедергілер мен қарсылықтарға қарамастан, дүние жүзіндегі әйелдер қозғалысы заңнамадағы біртіндеп өзгерістерге қол жеткізді.
Тарихи шолу әйелдер құқықтарын қорғау жолындағы алғашқы қадамдар теңдік пен әйелдер құқығы үшін қозғалыстар қалыптаса бастаған 19 ғасырда жасалғанын көрсетеді. Француз революциясы және Американың тәуелсіздік үшін күресі бұл процестің маңызды кезеңдері болды, дегенмен бұл елдердегі әйелдердің толық теңдігі әлдеқайда кейінірек қол жеткізілді.
19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында көптеген елдерде әйелдердің құқықтарын кеңейтуге бағытталған заңдар қабылданды. Мысалы, 1920 жылы АҚШ-та әйелдердің сайлау құқығына кепілдік беретін Конституцияға 19-шы түзету қабылданды. Мұндай өзгерістер басқа елдерде де болды, бірақ одан кейін де әйелдер өмірдің әртүрлі салаларында кемсітушілік пен шектеулерге тап болды.
Соңғы онжылдықтарда көптеген елдер әйелдер құқықтарын қорғауда елеулі қадамдар жасады. Халықаралық шарттар, конвенциялар мен қарарлар әйелдердің құқықтары мен бостандықтарын толық және тең дәрежеде құрметтеуді қамтамасыз етудің маңыздылығын мойындайды. Көптеген елдер гендерлік кемсітушілікке тыйым салатын және еңбек қатынастары, білім беру және денсаулық сақтау сияқты салаларда әйелдер мен ерлердің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін заңдар қабылдады.
2009 жылы 8 желтоқcaндa «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтaрының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері турaлы» Қaзaқcтaн Реcпубликacының Зaңы, Қaзaқcтaн Реcпубликacы Президентінің 2005 жылғы 29 қaрaшaдaғы № 1677 Жaрлығымен «2006-2016 жылдaрғa aрнaлғaн Гендерлік теңдік cтрaтегияcы», Қaзaқcтaн Реcпубликacы Президентінің 2016 жылғы 6 желтоқcaндaғы № 384 Жaрлығымен «Қaзaқcтaн Реcпубликacындaғы 2030 жылғa дейінгі отбacылық және гендерлік caяcaт тұжырымдaмacы» қaбылдaнды. Оcығaн орaй Қaзaқcтaн Реcпубликacындaғы 2030 жылғa дейінгі отбacылық және гендерлік caяcaт тұжырымдaмacын іcке acыру бойыншa бірнеше кезеңнен тұрaтын (2017 — 2019 жылдaр, 2020 — 2022 жылдaр, 2023 — 2030 жылдaр) іc-шaрaлaр жоcпaры қaрacтырылғaн.
Дегенмен, ілгерілеушілікке қарамастан, күрделі қиындықтар бар. Көптеген әйелдер кемсітушілікке, зорлық-зомбылыққа және әлеуметтік теңсіздіктерге тап болуда. Мысалы, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кең етек алуы, білім мен денсаулық сақтау қызметтеріне қолжетімділіктің жоқтығы, саяси және экономикалық салаларда әйелдердің төмен өкілдігі көптеген қоғамдарда күрделі мәселелер болып қала береді.
Қазіргі әлемде әйелдердің құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуде соттар маңызды рөл атқарады. Олар әйелдер құқықтарының бұзылуы туралы істерді шешеді және гендерлік теңдікке қатысты заңдарды түсіндіруге ықпал етеді. Дегенмен, әйелдердің құқықтарын қорғайтын заңдардың орындалмауы және құқық бұзушылықтарға тиісті жауап бермеуі үшін сот жүйесі де сынға ұшырауы мүмкін екенін мойындау керек.
Сот жүйесі әйелдердің құқықтарының бұзылуын соттау және кемсітушілік немесе зорлық-зомбылық жағдайларында әділеттілік пен қалпына келтіруді қамтамасыз ету арқылы олардың құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады.
Әйелдердің құқықтарын сотта қорғау әртүрлі жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Біріншіден, соттар тұрмыстық зорлық-зомбылық, жыныстық зорлық-зомбылық, жұмыс орнындағы кемсітушілік және құқық бұзушылықтың басқа да түрлері сияқты әйелдердің құқықтарын бұзу туралы істерді қарай алады. Мұндай жағдайларда әділ шешім қабылдау әйелдер құқығын қорғаудың және бұзушыларды жауапкершілікке тартудың маңызды тетігі болып табылады.
Сонымен қатар, соттар әйелдер құқығын қорғайтын заңдарды түсіндіруде маңызды рөл атқарады. Олардың шешімдері мен заңды түсіндірулері болашақ сот істері мен заң шығару тәжірибесіне әсер ете алатын прецеденттерді белгілейді. Сондықтан соттардың өз шешімдерінде гендерлік теңдік қағидаттарын ескеруі және әйелдердің құқықтарын қорғауы маңызды.
Қазіргі қоғамда әйелдердің құқықтарын қорғау әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз етудің негізгі аспектілерінің бірі болып қала береді. Бұл қорғауды жақсарту үшін заңнама, сот жүйесі және қоғамдық сана деңгейінде кешенді көзқарас қажет.
Ең алдымен, әйелдер құқығын қорғауға бағытталған заңнаманы күшейту маңызды. Бұған зорлық-зомбылық пен гендерлік кемсітушілік үшін жазаны күшейту, сондай-ақ өмірдің әртүрлі салаларында әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейту кіреді. Бұл үдерісте гендерлік теңдік қағидаларын заңдарда бекіту де маңызды рөл атқарады.
Заңнамалық шаралардан басқа, әйелдер құқықтары туралы хабардарлықты арттыру және гендерлік стереотиптермен және кемсітушілікпен күресу үшін білім беру бағдарламалары мен науқандары қажет. Әйелдер үшін қолайлы жағдай жасау олардың құқықтарын тиімдірек қорғауға ықпал етеді.
Әйелдердің құқықтарын қорғауды жақсартудың негізгі аспектілерінің бірі сот төрелігіне қолжетімділікті қамтамасыз ету болып табылады. Оны әйелдер үшін, әсіресе осал топтарда немесе экономикалық тәуелділікте немесе әлеуметтік оқшаулану жағдайында болған әйелдер үшін қолжетімді және инклюзивті ету қажет.
Сонымен қатар, барлық деңгейдегі сот жүйесінде әйелдердің өкілдігін арттыру маңызды. Әйелдердің судьялар, прокурорлар және адвокаттар қызметтеріне қатысуы әйелдердің сот саласындағы проблемалары мен қажеттіліктерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, сот жүйесінде әйелдердің құқықтарын қорғау теңдік пен әділеттілікті қамтамасыз етуде басты рөл атқарады. Қол жеткізілген ілгерілеушіліктерге қарамастан, заңнама, хабардарлық және сот төрелігіне қолжетімділік салаларында қиындықтар бар. Жағдайды жақсарту қоғам мен мемлекеттің барлық әйелдер үшін тең құқықтар мен мүмкіндіктерді қамтамасыз ету үшін бірлескен күш-жігерін қажет етеді.
Ақтөбе қаласының №2 сотының сот приставы
Әжмадин Аида Болатбекқызы
