Қазақстанның мұнай өнімдері нарығы:негізгі тенденциялар мен сын-қатерлер

Қазақстанның мұнай өнімдері нарығы тұрақты өсуді көрсетіп отыр, бірақ отынның кейбір түрлері бойынша импортқа тәуелді болып қала береді. «Каспий» тауар биржасы» АҚ аналитикалық есебінің деректері бойынша 2024 жылы Қазақстанда мұнай өндіру көлемі 87,7 млн тоннаны (жоспардың 97,1%), мұнай өңдеу көлемі 17,9 млн тоннаны (жоспардың 100%), ал мұнай өнімдерін өндіру 14,5 млн тоннаны (жоспардың 102,1%) құрады. 2025 жылға арналған мұнай өңдеу жоспары 17,6 млн тоннаны құрайды, мұнай өнімдерін өндіру көлемі 14,6 млн тоннаны құрайды. Бұл көрсеткіштер Қазақстанның ішкі сұранысты қанағаттандыру үшін өзінің қайта өңдеу қуатын ұлғайтуға ұмтылысын айғақтайды.
Алайда, ішкі өндіріс әлі жеткіліксіз. 2025 жылы Қазақстан Ресейден 285 мың тонна автобензин, 300 мың тонна авиаотын, 450 мың тонна дизель отынын және 500 мың тонна битум сатып алуы тиіс. «Каспий» биржасының сарапшылары атап өткендей, бұл қатерлерді алдын ала басқаруға және ішкі нарыққа тұрақты жеткізілімдерді қамтамасыз етуге бағытталған алдын алу шарасы.
Сонымен бірге, Қазақстан шикі мұнайдың ірі экспорттаушысы болып қала береді: 2024 жылы 68,6 млн тонна экспортталды, ал 2025 жылы 70,5 млн тоннаға дейін өсу жоспарлануда. Негізгі бағыттар КҚК (54,9 млн тонна), Атырау – Самара (8,8 млн тонна), Атасу – Алашанькоу (1,2 млн тонна) мұнай құбыры және Ақтау порты (3,6 млн тонна) болып қала береді. Сондай-ақ, Қазақстан Қытай мен Өзбекстанға мұнай транзитін 2024 жылы 10,2 млн тоннаға дейін ұлғайтты.
Қазақстандық нарыққа отынға салыстырмалы түрде төмен салық жүктемесі тән — отын бағасының шамамен 36%-ы Ресейдегі 71%-ға қарсы. Бұл ішкі бағалардың төмендеуін қамтамасыз етеді, бірақ сонымен бірге бағалар едәуір жоғары көрші елдерге «көлеңкелі экспортты» ынталандырады. Сарапшылардың бағалауы бойынша, Қазақстанның ЖЖМ заңсыз шығарылуынан жыл сайынғы шығыны шамамен $1,2 млрд құрайды. Бұл құбылысқа қарсы тұру үшін 2025 жылғы наурыздан бастап ҚР Энергетика министрлігі мұнай өнімдерін экспорттауға тыйым салуды тағы жарты жылға ұзартты.
БҚДА бағалауы бойынша, ҚР-да мұнай өнімдері нарығы мен мұнай сату нарығы жоғары шоғырланған және әкімшілік реттеуге тәуелді болып қала береді. БҚДА тауар биржаларына бақылауды күшейте отырып, кезең-кезеңмен қайта реттеуге және бенчмарк баға қалыптастыруға көшуге арналған бағытты дәйекті түрде ілгерілетеді.
«Каспий» биржасының сарапшылары атап өткендей, бұл шаралар сауда-саттықтың ашықтығы мен өтімділігін арттыруға, сондай-ақ делдалдардың рөлін төмендетуге бағытталған. Ведомство ұсынатын қадамдардың қатарында Platts халықаралық индекстеріне тәуелді пилоттық мәмілелер, МӨЗ-де шикізатты бөлу критерийлерін рәсімдеу, жетекші алаңдарда өтімділікті шоғырландыру, сондай-ақ ішкі ережелерді тұрақты верификациялаумен, транзакциялық мониторингпен және мүдделер қақтығысын басқарумен биржалардың қаржы мониторингі субъектілері ретіндегі мәртебесін растау бар.
Бұл жағдайда биржалық сауда-саттық шешуші рөл атқара бастайды. Қазіргі уақытта елдегі мұнай өнімдерінің биржалық саудасы нарықтағы ашықтық пен бәсекелестікті арттырудың салыстырмалы түрде жаңа, бірақ белсенді дамып келе жатқан құралы болып табылады.
«Каспий» биржасының деректері бойынша АИ-92 бензині ең тұрақты құрал болып қала береді: орташа бағалар тоннасына 200-210 мың теңге диапазонында сақталады, сұраныс жыл бойы біркелкі болады.
АИ-95 бензині «Каспий» биржасындағы сауда-саттықтағы үлестің өсуін көрсетеді – көлемі әзірге АИ-92-ден төмен, бірақ автопарк жаңартылған сайын ол да артып келеді. Отынның бұл түрінің орташа бағасы АИ-92-ге қарағанда жоғары және 220-280 мың тг/т құрайды.
Дизель отыны сауда-саттық көлемі бойынша негізгі биржалық тауар болып табылады: егіс және егін жинау науқаны кезінде сауда-саттық көлемі айына 5-6 мың тоннадан асты. 2023-2024 жылдары орташа бағалар 270-290 мың тг/т деңгейінде болды. «Каспий» сарапшылары атап өткендей, дизель нарығы маусымға тығыз байланысты.
«Каспий» биржасындағы авиаотын тұрақты бір қарқында сатылмайды: көлемі айына жүз тоннадан бірнеше мың тоннаға дейін ауытқиды. Орташа бағалар 2022 жылы шамамен 295 мың теңгеден 2023-2024 жылдары 400-420 мың теңгеге дейін өсті. «Каспий» биржасының сарапшылары атап өткендей, нарық керосиннің халықаралық бағасына және жеткізушілердің шектеулі санына байланысты, бұл логистикалық мәселелерге тәуелділікті арттырады және баға қысымының қатерлерін сақтайды.
Есепте биржалық сауда-саттық мұнай өнімдерін сатудың негізгі арнасына айналмағаны жөнінде баса айтылған. Сауда-саттықтың нақты көлемі биржа арқылы өткізу үшін белгіленген квоталардың аз ғана пайызын құрайды. Алайда, олар баға бенчмаркингі функциясын орындайды және сауда-саттықтың көп бөлігі биржадан тыс тікелей келісім-шарттармен жасалатын нарықта ашықтықты қамтамасыз етеді.
«Біздің аналитикалық есебіміз мұнай өнімдері еліміздің энергия балансының негізгі элементі болып қала беретінін көрсетті. Қазақстан өңдеудің тұрақты деңгейін сақтап отыр, модернизацияға инвестиция салып, біртіндеп қатаң реттеуден алшақтап келеді, бірақ нарықтың жоғары шоғырлануын және импортқа тәуелділікті сақтап отыр. Мұндай жағдайларда биржалық сауда-саттық ашық ойын ережелерін құру, делдалдардың рөлін төмендету және әділ баға белгілерін құру үшін қажетті құралға айналады. Болашақта олар Қазақстанға неғұрлым бәсекеге қабілетті және орнықты отын нарығына көшуге көмектеседі», — деп атап өтті «Каспий» тауар биржасы» АҚ президенті Мұрат Қадисов.
Ішкі нарықты талдаудан басқа, «Каспий» биржасының есебі әлемдік болжамдарды қамтиды: ОПЕК мәліметтері бойынша мұнайға әлемдік сұраныс 2030 жылға қарай тәулігіне 112 млн баррельге жетеді; EIA бағалауы бойынша, қордың өсуі аясында Brent бағасы 2026 жылдың наурыз-сәуір айларына қарай $49 долларға дейін төмендеуі мүмкін. Құжатта ҚР мен РФ салық және реттеу тетіктері, ЕАЭО-да мұнай мен мұнай өнімдерінің ортақ нарықтарын қалыптастыру сценарийлері, саланы дамытудағы цифрлық технологиялар мен ЖИ рөлі қарастырылады.