Сыбайлас жемқорлық қоғамға үлкен қауіп төндіреді, оның әлеуметтік құрылымына, экономикалық дамуына және азаматтардың билікке деген сеніміне нұқсан келтіреді. Бұл жойқын құбылыс өмірдің әртүрлі салаларына әсер етеді, институттардың сеніміне, экономикалық тұрақтылыққа және әлеуметтік әділеттілікке теріс әсер етеді.
Сыбайлас жемқорлықтың таралуы жағдайында қоғам сот төрелігін бұрмалау, бәсекелестікті бұрмалау және кәсіпкерлік қызмет үшін тең емес жағдайлар жасау сияқты күрделі мәселелерге тап болады. Сыбайлас жемқорлық сонымен қатар заңдардың бұзылуына әкеліп соғады және жазасыздықты тудырады, бұл өз кезегінде құқықтық мемлекеттің негізіне күмән келтіреді. Сыбайлас жемқорлықтың негізгі жағымсыз аспектілерінің бірі азаматтардың мемлекеттік институттарға деген сенімін бұзу болып табылады. Сыбайлас жемқорлық Үкіметте, полицияда немесе сот жүйесінде кең таралған тәжірибеге айналғанда, азаматтар бұл институттардың тиімділігіне деген сенімін жоғалтады, бұл әлеуметтік наразылыққа және тіпті наразылыққа әкелуі мүмкін. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық салдары да байқалады. Сыбайлас жемқорлық тәжірибелері кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіруі мүмкін, Бұл бизнес климатын нашарлатады және экономикалық өсуді тежейді. Сыбайлас жемқорлыққа бой алдыра отырып, мемлекет әлеуметтік бағдарламаларға, білім беру мен денсаулық сақтауға бағытталуы мүмкін қаражатты жоғалтады. Сыбайлас жемқорлық мәселесі әлеуметтік әділеттіліктің бұзылуымен де байланысты. Шешімдер мен мүмкіндіктер құзыреттілік пен заңдылыққа емес, пара мен байланысқа байланысты болған кезде, қоғам көптеген азаматтардың теңсіздігі мен құқықтарының бұзылуына тап болады. Сыбайлас жемқорлықты еңсеру құқықтық институттарды нығайтуды, мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілігін арттыруды, азаматтық қоғамды жандандыруды және адалдық пен әдептілікті насихаттауды қоса алғанда, кешенді тәсілді талап етеді. Сондай-ақ, билікті теріс пайдалану мүмкіндігін болдырмау үшін басқару мен бақылаудың ашық тетіктерін енгізу маңызды қадам болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықты еңсеру заңнамалық және құрылымдық өзгерістерден бастап жүйелі тәсілді талап етеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді стратегиялар сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін қатаң жазалау шараларын, сондай-ақ тәуелсіз инстанциялар тарапынан бақылау мен мониторингті күшейтуді қамтуы тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің маңызды элементі мемлекеттік органдар мен кәсіпорындардың қызметінде ашықтықты қамтамасыз ету болып табылады. Бюджет, сатып алу, Мемлекеттік қызметшілердің кірістері туралы ақпаратқа жария қол жеткізу қоғам тарапынан бақылауға ықпал етеді және теріс пайдаланудың алдын алады. Этикалық құндылықтарды қалыптастыруға бағытталған білім беру және мәдени бастамалар сыбайлас жемқорлық мәселесіне саналы көзқарасты қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Адалдық пен жауапкершілікке деген ұмтылыс бала кезінен бастап тәрбиеленіп, білім берудің барлық деңгейлерінде сақталуы керек. Халықаралық ынтымақтастық сыбайлас жемқорлықтың жаһандық көріністеріне қарсы күресте де маңызды. Тәжірибе алмасу, ортақ стандарттарды әзірлеу және бірлескен күш-жігер Халықаралық қоғамды сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен оған қарсы іс-қимылда нығайта алады.
Қазақстан мысалында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағытындағы оң өзгерістерді атап өтуге болады. Сот жүйесіндегі реформалар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы органдарды құру және азаматтық қоғамды жандандыру — осының бәрі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетуге ықпал етеді. Алайда, қоғамның мәдениеті мен құрылымындағы ұзақ мерзімді өзгерістерді қамтамасыз ету үшін қиындықтар қалады және одан әрі күш салуды талап етеді. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы табысты күрестің мысалдары 2015 жылы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі Ұлттық агенттікті (ҚКП) құруды қамтиды. Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жүргізуге және осы саладағы басқа органдардың қызметін үйлестіруге жауапты орган. Сондай-ақ, мемлекеттік сатып алудың ашықтығын арттыру үшін енгізілген «бірыңғай портал» Электрондық сатып алу жүйесін атап өткен жөн. Бұл жүйе мемлекеттік келісімшарттар жасасу кезінде сыбайлас жемқорлық схемаларының ықтималдығын азайтады және процестің ашықтығын арттырады. Қазақстан Президентінің «100 нақты қадамы» бағдарламасы сыбайлас жемқорлыққа арналған мүмкіндіктерді қысқарту жөніндегі шараларды да қамтиды. Электрондық үкіметті енгізу, көптеген процестерді цифрландыру және бизнес үшін жағдайды жақсарту адамның араласуын, демек, сыбайлас жемқорлық қаупін азайтуға бағытталған.Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің маңызды бөлігі азаматтық қоғамды қолдау және қоғамдық бақылауды ынталандыру болып табылады. Мысалы, сыбайлас жемқорлық фактілерін анықтауда және ашуда Қоғамдық қозғалыстар мен тәуелсіз БАҚ-тың белсенді рөлі қоғам алдындағы жауапкершіліктің қосымша деңгейін тудырады.Оң қадамдарға қарамастан, қиындықтар сақталады және институттардың сенімділігі мен тұтастығын қамтамасыз ете отырып, оларды нығайтуды жалғастыру маңызды. Халықты сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетке оқыту жөніндегі шараларды күшейту және жастарды осы процеске тарту да негізгі аспектілер болып табылады.
Айта кету керек, қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық проблемасы жүйелі және тұрақты тәсілді талап ететін көп қырлы құбылыс болып қала береді. Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бағытталған бірқатар инновациялық бастамалар жүзеге асырылуда, бірақ бұл проблеманы тиімді еңсеру үшін заңнамалық және институционалдық өзгерістерге ғана емес, қоғамдағы мәдени өзгерістерге де назар аудару қажет. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің маңызды аспектілерінің бірі азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру болып табылады. Бұған жүйелі білім беру және халықты сыбайлас жемқорлық әрекеттерінің ережелері мен салдары туралы хабардар ету арқылы қол жеткізуге болады. Білім беру бағдарламалары мен науқандар азаматтар арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымды қалыптастыруға ықпал етуі мүмкін, бұл өз кезегінде сыбайлас жемқорлық тәжірибелерін таратуға жарамсыз орта құруға ықпал ететін болады.Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы ақпарат беруші ретінде әрекет ететін адамдарды қолдау және қорғау маңызды аспект болып табылады. Ақпаратты көпшілікке жеткізудің және сыбайлас жемқорлықты батыл анықтайтындардың беделі мен қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз етудің тиімді тетіктерін құру қоғам тарапынан бақылау жүйесін құруға ықпал етеді.Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық істеріне тәуелсіз сот бақылауын қамтамасыз ету және тұтастай алғанда құқықтық тәртіпті нығайту үшін сот төрелігі мен полиция жүйесіндегі реформаларды жалғастыру маңызды. Мемлекеттік құрылымдардағы ашықтық пен ашықтықты арттыруға бағытталған процестер де сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес үшін жағдай жасауда шешуші рөл атқарады.Билік органдары мен кәсіпорындарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды әзірлеу және қолдану сияқты институционалдық шаралар да сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді құралы бола алады. Бұл стандарттар Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қағидаттарды бұзған жағдайда этикалық нормаларды, тексеру тетіктерін және санкцияларды қамтуы мүмкін.
Қорытындылай келе, қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі заңнамалық, институционалдық, білім беру және мәдени шараларды біріктіретін кешенді тәсілді қажет етеді. Қазақстан осы бағытта қадамдар жасауда, бірақ адал және әділ қоғам құру үшін күш-жігерді нығайтуды жалғастыру маңызды
Айтуре Ә.Т., Шымкент қаласы мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының бас маман – сот мәжілісінің хатшысы
