Сот практикасындағы күрделі талқылаулардың бірі ӘҚБтК-нің 44-тарауы аясында азаматтардың шағымдарын қарастыру болып табылады және үш баптан тұрады. ӘҚБтК-нің 827-бабына сәйкес құқықтары мен бостандықтары әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органның (лауазымды адамның) әрекетімен (әрекетсіздігімен) және (немесе) шешімімен тікелей қозғалатын адам Жоғары тұрған органға (лауазымды адамға) және (немесе) жасау жөніндегі заңды бұзғаны үшін сотқа шағымдануға құқылы әкімшілік құқық бұзушылық, іс бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету шараларын қолдану, сараптама жүргізудің мақсаты мен тәртібі, өзге де әрекеттерге (әрекетсіздікке) және шешімдер қабылдау туралы хаттама, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарау нәтижелері бойынша және әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым (наразылық) бойынша қабылданатын шешімдерді қоспағанда. Жоғары тұрған органға (лауазымды адамға) шағым беру үшін алдын ала жүгіну міндетті шарт болып табылмайды.
Заңның осы нормасын сөзбе-сөз түсіндіруден адам әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау кезінде заңды бұзғаны үшін әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органның (лауазымды адамның) әрекетіне (әрекетсіздігіне) және (немесе) шешіміне, атап айтқанда хаттаманың ӘҚБтК-нің 803-бабының талаптарына сәйкестігіне сотқа шағым келтіре алады, осылайша іс бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету шараларын қолдану бойынша, оған күдіктінің жеке басын анықтау, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау жатады, әкімшілік құқық бұзушылық жасалған жерде оны жасау, істің уақтылы және дұрыс қаралуын және іс бойынша қабылданған қаулының орындалуын қамтамасыз ету, адамдардың өміріне немесе денсаулығына тікелей қатердің, апат немесе техногендік зілзала қаупінің алдын алу мүмкін болмаған кезде уәкілетті лауазымды адам өз өкілеттіктері шегінде жеке тұлғаға қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді қамтамасыз етудің мынадай шараларын қолдануға құқылы:
1) Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалған жерге жеткізу;
2) жеке тұлғаны әкімшілік жолмен ұстау;
3) айдап келу;
4) жеке тексеру мен жеке тұлғаның заттарын тексеріп қарау;
5) Көлік құралдары мен шағын өлшемді кемелерді тексеріп қарау;
6) құжаттарды, заттар мен тауарларды алып қою;
7) көлік құралын немесе шағын өлшемді кемені басқарудан шеттету және оны алкогольдік, есірткілік, уытқұмарлық күйіне куәландыру;
8) көлік құралын немесе шағын өлшемді кемені ұстау, жеткізу және пайдалануға тыйым салу;
9) тексеру;
10) жеке тұлғаны алкогольдік, есірткілік немесе уытқұмарлық күйіне медициналық куәландыру;
11) қазіргі Кодекстің 48-бабының тәртібімен қызметті немесе оның жекелеген түрлерін тоқтата тұру не оған тыйым салу.
12) сараптама жүргізудің мақсаты мен тәртібіне, өзге де әрекеттерге (әрекетсіздікке) және органның және (немесе) лауазымды адамның шешім қабылдауына негізделеді.
Сот практикасы көрсеткендей, шағым түскен кезде азаматтар шағым берілген субъектіні дұрыс анықтамайды. Осыған байланысты шағым қай субъектіге, атап айтқанда, іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын лауазымды адамның іс-әрекетіне және (немесе әрекетсіздігіне) не органның шешіміне қатысты берілетінін анықтау маңызды. Көбінесе сот практикасында шағымдар әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын лауазымды адамның әрекеттеріне беріледі және әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы заңсыз деп тануды және оның күшін жоюды талап етеді. Ал, қолданыстағы заңнамада әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы заңсыз деп тану және тиісінше оның күшін жою көзделмеген.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама, ӘҚБтК-нің 803-бабында көрсетілген барлық талаптар сақталған жағдайда, оған сәйкес тұлғаға қатысты іс қозғалатын құжат:
1) хаттаманың жасалған күні мен орны;
2) хаттама жасаған адамның лауазымы, тегі және аты-жөні;
3) өзіне қатысты іс қозғалған адам туралы мәліметтер (жеке тұлғалар үшін – тегі, аты, әкесінің аты (бар болған жағдайда), туған күні, тұрғылықты жері, жеке басын куәландыратын құжаттың атауы мен деректемелері, сәйкестендіру нөмірі, жұмыс орны, телефонның, факстың, ұялы байланыстың абоненттік нөмірі және (немесе) электрондық мекен-жайы (егер бар болса); заңды тұлғалар үшін-заңды тұлғаның атауы, орналасқан жері, мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) нөмірі мен күні, сәйкестендіру нөмірі мен банк деректемелері, абоненттік телефон, факс, ұялы байланыс нөмірі және (немесе)электрондық мекенжайы (егер бар болса);
4) әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалған орны, уақыты және мәні;
5) осы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықты көздейтін осы Кодекстің 2-бөлімінің Ерекше бөлігінің бабы; куәгерлердің және жәбірленушілердің тегі, аты, әкесінің аты (бар болған жағдайда) және олардың мекенжайлары;
6) өзіне қатысты іс қозғалған жеке тұлғаның не заңды тұлға өкілінің түсіндірмесі; метрологиялық тексерістің атауы, нөмірі, күні және техникалық құралдың, егер ол әкімшілік құқық бұзушылықты анықтау және тіркеу кезінде пайдаланылса түсініктемесі;
7) істі шешу үшін қажетті өзге де мәліметтер, оның ішінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарау уақыты мен орны, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау фактісін растайтын құжаттар қоса беріледі.
Демек, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманың күшін жою іс бойынша лауазымды адам қабылдаған барлық шаралардың, сондай-ақ заңмен жол берілмейтін істің жиналған материалдарының заңсыздығына әкеп соғады.
ӘҚБтК-нің 784-бабының 3-бөлігіне сәйкес әрбір дәлелдеме қатыстылық, ұйғарымдылық, деректілік жағынан бағаланады, ал жиынтықта жиналған барлық дәлелдемелер – істі шешу үшін жеткіліктілік тұрғысынан бағалауға жатады.
ӘҚБтК-нің 783, 784, 829-11-баптарына сәйкес құқық бұзушылық жасау кезінде дәлелдемелердің болуы немесе олардың болмауы, оларды бағалау, істің мән-жайларын анықтау әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарау кезінде анықталуға жатады, өйткені аталған істі қарау кезінде сот әкімшілік құқық бұзушылық жасалғанын, оны жасауға осы адамның кінәлі екенін анықтауға міндетті, ол әкімшілік жауапкершілікке тартылды ма, мүліктік залал келтірілді ме, сондай-ақ іс үшін маңызы бар басқа да мән-жайларды анықтау.
Жоғарыда айтылғандардан әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы заңсыз деп тану және оның күшін жою туралы шағымды сот қанағаттандыра алмайтындығы анықталады, алайда азаматтар көп жағдайда дәл осы талаппен сотқа жүгінеді.
Іс тәжірибеден «А» азаматы әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманың күшін жоюды талап ете отырып, хаттама жасау бойынша «Б.В. Г.» лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттерін тану туралы шағыммен жүгінеді. Сот отырысы барысында «Б.» іс бойынша іс қозғағанын және ол хаттама жасағанын, ал қалғандары басшылық құрамның мүшелері болып табылатынын және оларға қатысты шағымның дәлелдері уәкілетті органның ұйымдастырушылық мәселелеріне қатысты екенін сот анықтады. Осылайша, іс бойынша іс қозғаған лауазымды адам қолданыстағы заңнама аясында қолдануға жататын барлық іс-әрекеттер бойынша толық жауаптылықта болады, сондықтан оның іс-әрекеттерімен іс бойынша қатысушылардың заңды құқықтары мен мүдделері бұзылуы мүмкін және шағымда шағым берген адамның құқықтары қандай іс-әрекеттермен және (немесе) әрекетсіздіктермен бұзылғаны көрсетілуге тиіс.
Мұндай шағымдардың саны төмендеу үрдісіне ие болғанын қалаймын, бірақ бұған әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізетін лауазымды тұлғалар өз жұмысына жауапкершілікпен қарап, оны заңға қатаң сәйкес жүзеге асырған кезде ғана қол жеткізуге болады.
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласының
әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі
мамандандырылған сотының судьясы
Жанна Нұрсалинова
