«Жеке адамға қарсы қылмыстар» тарауы қылмыстық құқықтың Ерекше бөлігінің неғұрлым дамыған институттарының бірі болып табылатынына қарамастан, қылмыстардың осы тобына қарсы күресті жетілдіру мақсатында оның кейбір нормаларын қайта қарау керек — деп санайды Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының институты директорының орынбасары, заң ғылымдарының кандидаты В.В. Роот.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында адам, оның негізгі құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең жоғары құндылығы болып табылатыны атап көрсетіледі. Мемлекет жеке тұлғаны әкімшілік, азаматтық-құқықтық және тіпті ерекше қылмыстық-құқықтық қорғау аясында қояды. Бұл ретте жеке адамды қылмыскерлер тарапынан ғана емес, мемлекет пен оның өкілдері тарапынан, оның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу процесінде құқық қорғау органдары қызметкерлері тарапынан да қорғау мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.
Осыған байланысты 2000 жылғы 5 шілдеде «қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» № 72-II Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда қылмыстық процеске қатысатын адамдардың, олардың отбасы мүшелері мен жақын туыстарының өмірін, денсаулығын, мүлкін, заңды құқықтарын, мүдделерін мемлекеттік қорғау шараларының жүйесі белгіленеді қылмыстық процеске құқыққа қарсы араласудың жолын кесу мақсатында олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл Нормативтік-құқықтық акт мемлекет тарапынан жеке адамның құқықтарын қорғау саласындағы үлкен жетістік және құқықтық мемлекеттің демократиясы мен гуманизмінің белгілі бір деңгейінің көрінісі болып табылады.
Жеке тұлғаның жалпы құқықтық мәртебесі-бұл адамның негізгі, маңызды, өмірлік құқықтары, міндеттері мен заңды мүдделерінің жиынтығы.Жалпы қылмыстық-құқықтық қолданыста бұл ұжымдық тұжырымдама келесі элементтерді қамтиды: өмір, денсаулық, жыныстық еркіндік, жыныстық тұтастық, жеке бас бостандығы, Ар-намыс, қадір-қасиет, іскерлік бедел. Әдетте, қылмыстық сот ісін жүргізуде қол сұғушылық жасалатын жеке тұлғаның элементтері-өмір, денсаулық, жеке бас бостандығы, Ар-намыс, қадір-қасиет, іскерлік бедел. Бұл іс-әрекеттерді сот төрелігіне қарсы қылмыстармен және жазаларды орындау тәртібімен жиынтығында саралау туралы мәселе қосымша зерделеуді және заңнамалық деңгейде қарауды талап етеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 1-тарауында бекітілген қылмыстар үшін мынадай ерекшеліктер тән:
Біріншіден, бұл қылмыстар қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі ретінде өмір мен денсаулыққа қауіп төндіреді.
Екіншіден, дизайн бойынша бұл қосылыстар қауіп туындаған сәттен бастап немесе нақты зиян келтірілген сәттен бастап аяқталды деп саналады.
Үшіншіден, ҚР ҚК 1-тарауында қамтылған қылмыстардың басым бөлігі ауыр немесе аса ауыр санатқа жатады.
Төртіншіден, осы қылмыстардың қауіптілігінің әртүрлі шараларына байланысты адамға қарсы түрлі қылмыстар үшін жазалардың қатаңдығында үлкен алшақтық бар.
Осыған байланысты, құқықтық әдебиеттерде жеке адамды қылмыстық-құқықтық қорғаудың әртүрлі бағыттары мен бағыттарының болуы туралы ой айтылды: «алыс жолдарда»; тікелей қауіпті болдырмау үшін; «жол бойында» қылмыспен келтірілген зиянның жазалануы; өмір мен денсаулыққа тікелей қол сұғушылықтың жазалануы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысына жеке адамға қарсы әртүрлі қылмыстар мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу ерекше назар аударуға тұрарлық. Аталған өзгерістер аясында құқық қолдану тәжірибесінде сәйкессіздіктерді тудырған көптеген мәселелер түсіндірілді. Атап айтқанда, қылмыстың басқа санаттары бар адамға қарсы қылмыс тарауында қамтылған қылмыстардың жиынтығы бар көптеген жағдайлар түсіндірілді, басқа санаттағы қылмыстарды саралау ережелері көрсетілген, онда әртүрлі ауырлықтағы денсаулыққа зиян келтіру салдары деп аталады.
Осы саладағы үлкен қарама — қайшылыққа қарамастан, ҚР ҚК-де науқастың оның өлімін жеделдету туралы өтінішін қанағаттандырумен байланысты өлім келтіру түрі-эвтаназия институты бекітілмегенін ерекше атап өткен жөн. Біздің ойымызша, қазіргі жағдайда аталған институттың шоғырлануы көптеген теріс қылықтарды тудыруы мүмкін, соның ішінде қалаусыз адамдарды жою үшін қылмыстық процесс аясында.сондықтан заң шығарушының бұл мәселе бойынша шешімі заңды болып табылады.
Жалпы, «жеке адамға қарсы қылмыс» тарауы қылмыстық құқықтың Ерекше бөлігінің ең дамыған институттарының бірі екенін атап өтуге болады. Сонымен бірге, кейбір нормалар, біздің ойымызша, жетілдіруді қажет етеді, бұл адамға қарсы қылмыстармен күресті тиімдірек жүргізуге мүмкіндік береді.
Қорытындылар:
Жеке адамға қарсы қылмыстар туралы нормалар ҚР Қылмыстық кодексінде Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген құндылықтар иерархиясына сәйкес маңызды орын алды. Бұл ретте ҚР ҚК-нің 1-тарауында баптардың орналасуы жасалған қылмыстың ауырлығына қарай неғұрлым ауырдан неғұрлым ауыр қылмысқа қарай, сондай-ақ ол заңда тікелей көрсетілмегенімен, қол сұғушылықтың түрлік объектісіне қарай құрылады
Осы тараудың аясында қылмыстың келесі топтары бөлінеді: өмірге, денсаулыққа, жыныстық бостандыққа, жыныстық қол сұғылмаушылыққа, ар-намысқа, қадір-қасиетке, іскерлік беделге, жеке бостандыққа қол сұғу.
«Жеке адамға қарсы қылмыстар» тарауы қылмыстық құқықтың Ерекше бөлігінің ең дамыған институттарының бірі болғанына қарамастан, қылмыстардың осы тобына қарсы күресті жақсарту үшін кейбір нормаларды қайта қарау керек. Мәселен, қылмыстық сот ісін жүргізуде жеке адамға қол сұғушылықты саралау мәселелерін қайта қарау, Жеке адамға зиян келтіруді тек «сот төрелігіне қарсы қылмыстар және жазаны орындау тәртібі» тарауының құрамдары бойынша ғана емес, сондай-ақ «жеке адамға қарсы қылмыстар»тарауының тиісті құрамдары бойынша да жүргізу қажет. «Адам саудасы» бабын «құл еңбегін пайдалану» деген біліктілік белгісімен толықтыру керек, өйткені бұл әрекет көптеген жағдайларда адам болып табылатын мәмілелердің салдары болып табылады.
Қарағанды қаласының Әлихан Бөкейхан аудандық сотының судьясы А.Т.Жуванышева
