Қазақ журналистикасы үлкен өзгеріс алдында тұр. Аудитория талғамының ауысуы, дəстүрлі БАҚ-тың беделі мен болашағы – күн тəртібіндегі өткір мəселелер. Осы орайда біз 28 жылдық тəжірибесі бар журналист, медиа-менеджер Жанахмет АҒЫБАЕВПЕН сұхбаттасып, саладағы шынайы жағдай, жас журналистердің ізденісі мен іркілісі, мамандыққа қатысты ішкі толғаныстары туралы əңгіме өрбіттік.
– Журналистикаға қалай келдіңіз?
– Жалпы, журналист болсам деген арман кішкентай кезімнен басталды. Екінші сыныпта-ақ жазған өлеңдерім мен мақалаларым сол кездегі «Қазақстан пионері» газеті мен «Пионер» журналына шығып тұратын. Алғаш рет мақалам жарық көргенде мектеп директоры естіп-біліп, бүкіл мектепті жинап, арнайы жиналыс өткізді. Сол жиында мені мақтап, «Біздің мектептің атын шығарды» деп алғыс айтып, үлкен құрмет көрсеткені есімде. Журналист болсам деген бала арманым сол кезден жүректе ұялады. Десе де бұл салаға бірден келе қойған жоқпын. Алдымен қаржы мамандығын меңгердім. Бірақ жүрек түкпіріндегі арман мені ақыры журналистикаға жетелеп əкелді. Алғашқы журналистік қадамымды Қызылордадағы «Ақмешіт ақшамы» газетінен бастадым. Ең алғаш жарияланған мақалам əлі күнге жадымда: 1995 жылы шыққан «Нан – талап» атты аналитикалық мақала еді. 1992 жылдары мектеп түлектері түгел емтихан тапсыратын. Қызылордада ашығын айтқанда таныс-тамырсыз жоғары оқу орнына түсу мүмкін емес еді. Сол жүйедегі əділетсіздік туралы ашық жаздым. Бұл мақала үлкен талқылауға ұласты – газетке əртүрлі пікірдегі хаттар ағылды. Бірнеше аналитикалық мақалам жарық көрген соң, жаңа ашылған «Ақмешіт ақшамы» газетінің бас редакторы мені тілші ретінде жұмысқа шақырды. Арада жарты жыл өткенде жауапты хатшы, кейін бас редактордың орынбасары қызметіне көтерілдім. Осылайша журналистикадағы жолым басталды.
– Сіздіңше, нағыз журналист қандай болу керек? Журналистиканың басты қағидасы сіз үшін не?
– Бұл сұраққа əркім əртүрлі жауап беруі мүмкін. Бірақ мен үшін журналист – қоғамды алға сүйрейтін мамандықтың бірі. Əрине, барлық мамандықтың өз орны бар, бəрі де маңызды. Бірақ журналистиканың жөні бөлек. Себебі журналист – қоғамдағы кемшілікті көрсетіп, мəселені қозғай алатын, тіпті кейде бір ғана мақаламен үлкен өзгеріске жол ашатын тұлға. Журналистің бас ты қағидасы – қоғамға пайдалы болу. Бұл – менің мамандық таңдауыма себеп болған басты ұстаным. Кішкентай кезімнен бастап өз еңбегіммен, сөзіммен қоғамға пайда тигізгім келді. Сол ниет, сол арман мені осы жолға алып келді. Журналистиканың кереметтігі – үлкен жүйедегі бұрыс тұстарды, əділетсіздікті, көзге көрінбей жүрген мəселелерді ашық айтып, жұрттың назарына ұсына алатын күшінде. Жақсы жазылған сын мақала қоғамдағы үлкен бір кемшіліктің жойылуына түрткі болуы мүмкін. Мен журналистерді «қоғамның санитарлары» деп атар едім. Мен үшін журналистиканың басты қағидасы – қоғамға пайда əкелу, əділдікті көздеу, халықтың сөзін сөйлеп, шындықты айту. Бұл – менің кəсіби өмірімдегі басты бағдаршамым.
– Соңғы 10–15 жылда журналис тикада не өзгерді?
– Меніңше соңғы жылдары журналистика дамып жатқан жоқ, керісінше, бұрынғыға қарағанда əлсіреп барады. Себеп өте көп, бұл бір ғана факторға байланысты емес. Ең алдымен, қоғам қандай болса – журналистика да сондай. Қазақстан деңгейінде қарайтын болсақ, бұған дейін БАҚ құралдары санаулы еді. Журналист болу – үлкен мəртебе, үлкен дайындықты талап ететін. Журналистика факультеттері аз болған соң, түлектер жолдамамен іріктеліп жұмысқа орналасатын. Қазір олай емес – журналистиканы оқу да, жұмыс табу да жеңілдеді. Сол себепті сапа жағынан үлкен айырмашылық бар. Жаңа буын арасында əдебиетті шала білетін, стилистикалық не орфографиялық қатені ажырата алмайтын мамандар көптеп келуде. Бұрынғы журналистің əрқайсысының ішінде бір-бір ақын, жазушы бұғып жататын. Экономиканы терең түсінбеуі мүмкін, бірақ тілге келгенде, əдебиетке келгенде бəрі шебер еді. Қазір ондай талап та, ондай деңгей де сирек.
– Жас журналистердің басты кемшілігі мен артықшылығы неде?
– Ең алдымен байқайтыным – жастардың жалпы білім деңгейі мен дүниетаным аясының тарлығы. Иə, мұны бір жағынан «заман солай» деп түсінуге болар, себебі бұл тек журналистикаға ғана емес, басқа да мамандықтарға тəн ортақ мəселе. Бірақ журналистика – ерекше жауапкершілік жүктейтін сала. Менің ойымша, жастардағы ең үлкен кемшілік – жауапкершіліктің төмендігінде. Біз бұрын бір мақала жазып, бір ғана деректі, бір ғана цифрды анықтау үшін кітапханаға барып, газет тігінділерін ақтарушы едік. Сағаттап ізденіп, нақты дерекке жетуге тырысатынбыз. Өйткені интернет болған жоқ, ал ақпараттың дұрыстығына сенімді болу – басты қағиданың бірі. Ал қазір ше? Жастар көбінесе интернеттегі бірінші кезіккен ақпаратты ала салады. Тіпті, сол ақпараттың рас-өтірігін тексеруге ерінеді. Біз жасаған материалды – мейлі ол мақала болсын, мейлі телесюжет болсын мыңдаған адам көреді. Аудитория бізден тексерілген, нақты ақпаратты күтеді. Ал біз оларға жалған, негізсіз дерек ұсынып отырсақ – бұл өте қауіпті үрдіс. Журналист – қоғам алдында үлкен жауапкершілік арқалайтын маман. Сондықтан бұл қасиет əр маманның бойында болуы шарт.
– Жастардың артықшылығы неде?
– Жас журналистер технология ға өте икемді. Ақпаратты өңдеу, видео немесе мəтін форматында жылдам əрі креативті өнім шығару – жастардың мықты жағы. Олар əлеуметтік желілердің тілін жақсы біледі, трендтерді аңғара алады. Бұл – қазіргі журналистикада маңызды құрал. Бірақ сол құралдың ар жағында терең білім мен шынайы ізденіс болмаса, бəрі – беткі қабат қана. Сондықтан жас журналистерге айтарым – аудиторияны құрметтеу керек. Ал құрметтің ең үлкен белгісі – тексерілген, шынайы, сауатты ақпарат ұсынумен өзектес. Бұрын журналист пен билік арасындағы қатынас өзгеше болатын. Билікті сынау қалыпты жағдай еді. Ешкім таңғалмайтын. Журналистер қоғамдағы кез келген кемшілікті ашық жаза алатын. Қазір ондай емес. Əрине, сынап жүргендер бар, бірақ бүгінгі БАҚ мемлекеттік ақпараттық тапсырыс аясында жұмыс істейді. Яғни, белгілі бір идеологияны ғана жүргізеді.
– Бұл қаншалықты дұрыс?
– Дұрыс не бұрыс деп біржақты айта алмаймын. Өйткені бүгінгі күні көптеген БАҚ сол тапсырыспен күн көріп отыр. Егер ақпараттық тапсырыс болмаса, министрліктің қолдауынсыз БАҚ-тың 80 пайызы жабылып қалуы мүмкін. Қаржылық тəуелділік сол деңгейде. Мемлекет идеология жүргізуі керек. Ақпараттық тапсырыстың болуы заңды. Бірақ оның екінші жағы бар – тепе-теңдік керек. Қазір сол тепе-теңдікті сақтай алмай отырмыз. Мəселе осында.
– Журналист қызметінің қиындығы неде?
– Мен журналистикаға 90-жылдардың екінші жартысында қосылдым. Ол кезде интернет те, əлеуметтік желі де жоқ – ақпаратқа қол жеткізу қиын. Бірақ сонымен қатар бұл мамандықтың өзінің бір рухани артықшылыққа толы дəуірі болды деп ойлаймын. Ең үлкен артықшылығымыз – еркіндік. Бізде сөз бостандығы бар еді, əсіресе жастарда ерекше бір серпін, құлшыныс болды. «Қоғамды түзеймін, кемшіліктерді айтып, пайдамды тигіземін» деген биік арманмен жүрдік. Жас болсақ та, мəселені батыл көтеретінбіз. Мысалы, мен қалалық əкімдікке қарасты газетте жұмыс істесем де, ашық сын мақалалар жазатынмын. Билік өкілдері бəрін жылы қабылдай қоймаса да, түсіністікпен қарайтын. Бүгінгі заманда ондай нəрсені елестету де қиын. Қазір, ашықтық, өткірлік, бұрынғыдай батылдық байқалмайды. Иə ол кездері сыннан нəтиже шығару – ең үлкен мотивациямыз еді. Біз жазған сыннан кейін нақты шаралар қабылданса, қоғамға пайдамыз тигеніне риза болатынбыз. Жас болсақ та, қоғамда бір өзгеріс жасап жатқандай сезімде жүрдік. Бұл кез келген жас маманға үлкен рух беретін, шабыт сыйлайтын. Əрине, шектеулер де болды. Əкімдіктен ұрыс естіп те жүрдік, кейде ескерту де айтылатын. Бірақ дəл қазіргі уақыттағыдай қысым, бақылау, ақпараттық тапсырысқа байлану болған жоқ. Сол себепті бізде белгілі бір еркіндікпен, батыл жазуға мүмкіндік болды. Қазір жастарда ақпарат көзі көп, технология мүмкіндігі мол. Бірақ біздің буынның артықшылығы – ішкі мотивациясы мен азаматтық жауапкершілігінің жоғары болуында.
– Еліміздегі журналистиканың басты мəселелері қандай?
– Журналистиканың басты мəселесін айтқанда, ең алдымен газеттердің жағдайына тоқталған жөн. Қазір газет оқитын адам азайып бара жатыр. Бұл – шындық. Жастар мүлде қызықпайды. Дегенмен, халықтың арасында ізденетін, ойланатын, терең ақпарат іздейтін бір топ бар. Сол аудитория үшін газет əлі де маңызды. Бірақ ол азшылық. Мəселе мынада: газет – жедел ақпарат тарата алмайды. Бұрын бұл рөлді теледидар атқарса, қазір ол да кешігіп қалып жатыр. Бүгінде ақпаратты бір сəтте таратып жатқан – интернет пен ақпараттық агенттіктер. Сондықтан газеттің бұрынғы «жаңалық көзі» ретіндегі миссиясы бітті. Енді оны қайталап, аптасына үш рет шығарып, «пəлен жерде жиналыс өтті» деген секілді ескіріп қалған ақпаратпен толтыру – мəнсіз. Өйткені ол жаңалықты халық баяғыда-ақ оқып алған.
– Сонда газеттің болашағы жоқ па?
– Болашағы бар деп те, жоқ деп те кесіп айту қиын. Болашағы тек сараптамалық, ойлы материалдармен байланысты. Газет бүгінгі күні бір ғана функцияны атқара алады – ол терең талдау, байыпты ой айту. Яғни аптасына немесе айына бір рет шығып, тек қана салмақты, қоғамдық мəні бар мақалалар жариялап отырса – қажет құрал ретінде сақталады. Ал қазіргідей мəжбүрлеп жаздыру, жасанды таралым жинау тəсілі ешкімге пайда бермейді. Өйткені қазіргі жастар газет оқиды деп үміттену қиын. Олар басқа платформада. Газетті тек ғылыммен, саясатпен айналысатын, қоғамның терең қабаттарын түсінетін адамдар ғана оқитын заман келе жатыр.
– Ал телеарналардағы жағдай туралы не айтасыз?
– Телевидениенің де жағдайы мəз емес. Республикалық телеарналардың бəрі бір мезгілде, бір-бірінен айнымай жаңалық береді. Формасы да, мазмұны да бірдей. Оның бəрі – мемлекеттік ақпараттық тапсырыстың нəтижесі. Бір ғана жаңалықты он телеарна бір мезгілде айтып отырса, оның қаншалықты тиімді екенін ойлап көруіміз керек. Меніңше, ақпараттық телеарна Қазақстанда екеу болса жетеді. Қалғанын мамандандыру қажет. Мысалы, біреуі – бизнеске, екіншісі – ауыл шаруашылығына, үшіншісі – экологияға арналса. Сонда ғана нақты аудитория қалыптасып, сапасы артады. Қазіргі телеарналардың көпшілігі бір бағытта жүреді, айырмашылығы жоқ. Бұл – мемлекеттің ақшасын тиімді пайдаланбаудың бір көрінісі. Ақпарат тарату маңызды, əрине. Бірақ бір ақпаратты он жерде қайталау емес, тереңірек, мазмұндырақ, нақтырақ беру маңызды. Сол үшін мамандану керек. Тек сол кезде ғана телеарналар арасында бəсеке де, сапа да қалыптасады.
– Өз жұмысыңыздағы қай сəт ерекше есіңізде? Ең қиын репортажыңыз немесе мақалаңыз қандай болды?
– Журналистік жолда естелік көп. Оның ішінде сəтті шыққаны да, өкінішке толысы да бар. Бірақ мен ешқашан ұмытпайтын бір сəт бар – ол Астанада «Хабар» агенттігінде жұмыс істеп жүрген кезімде болған жағдай. Сол кезде Астанадағы əскери «Жасұлан» мектебінде үш бала асылып қайтыс болды. Бұл бүкіл елді дүр сілкіндірген ауыр оқиға еді. Біз сол туралы репортаж дайындадық. Сол жағдай жан-дүниеме қатты əсер етті, тіпті өмірлік сабақ болды. Бізді мемлекеттік телеарна ретінде оқиға орнына апарды. Бірақ көп дүниені көрсете алмадық. Бəрі тек ресми ақпаратқа сүйеніп, Қорғаныс министрлігі мен мектеп басшылығының берген сұхбатын берумен шектелдік. Ал олар, əрине, «тəртіпке көнбеді», «командирдің талабын орындамады» деп бəрін балаларға аударды. Сол сарында бізге дайын сценарий берілді, біз де сол бойынша репортаж жасап жібердік. Арада бірнеше күн өткенде редакцияға əлдебір кісілер келді. Барсам – сол қаза тапқан балалардың ата-аналары. Əр өңірден келген, қайғыдан қан жұтқан аналар. Аналардың бірі жылап отырып: «Өлетін балам өліп қалды. Бірақ сіздің «балалардың өзі кінəлі» деген сөзіңіз мені тағы бір мəрте өлтірді. Бұл – бала ғой! Өз еркімен өлімге кім барады? Ол жерде командир қайда қарады, басшылықтың жауапкершілігі қайда? Сіздер соны неге айтпадыңыздар?» – деп жылады. Сол кезде, шыны керек, өзімді өте ауыр, кінəлі сезіндім. Бір сəтте бəрінен бас тартып, журналистиканы тастап кеткім де келді. Өйткені бұл – жай ғана материал емес, адам тағдыры еді. Біз сол материал арқылы ананың жүрегін екінші рет жараладық. Бұл мен үшін ұмытылмас сабақ болды. Шындығында журналист тек ресми ақпаратқа сүйеніп қоймай, екі жақты тыңдауға міндетті. Ол үшін зерттеу керек, қазу керек, батылдық қажет. Сол кезде жас едік, тəжірибе аз болды. Бірақ дəл осы оқиға менің журналист ретінде өсуіме, жауапкершілікті терең сезінуіме себепкер болды. Сол күннен бастап менің ішкі ұстанымым өзгерді: ақпаратты таратпас бұрын, оның артында не тұрғанын зерделейтін болдым.
– Қазақ журналистикасының болашағын қалай елестетесіз? Сала қай бағытта дамуы керек?
– Бұл – өте күрделі əрі ауқымды мəселе. Бұрын интернет келгенде журналистикаға бір серпіліс болғанын көрдік. Қазір жасанды интеллект келді. Менің ойымша, бұл да сала үшін келесі үлкен сілкініс. Ол сілкініс қазірдің өзінде басталып кетті. Жасанды интеллект журналистиканы толығымен алмастырады деп айта алмаймын, бірақ 70-80 пайызын өз мойнына ала алады. Қазірдің өзінде жасанды интеллект мақала жазады, видео монтаж, анимация мен қысқаметражды фильмдер де жасай алады. Бұл – тек бастамасы. Алдағы бес жылда өте үлкен өзгеріс болады деп ойлаймын. Қазақ журналистикасы да бұл өзгерістен тыс қалмайды. Жағымды ма, жағымсыз ба нақты айту қиын. Бірақ бір нəрсе анық – бізге бейімделу қажет. Себебі жасанды интеллект келуімен бірге қолмен атқарылатын көптеген жұмыс автоматтандырылады. Бұрын он адам атқаратын жұмысты енді бір адам мен бір жасанды интеллект жасайды. Мысалы, жаңалық жазу, контент өңдеу, аударма жасау, техникалық монтаж, субтитр қою – бəрін жасанды интеллект өзі атқарып жатыр. Мұның соңы классикалық редакция құрамының қысқаруына, кей мамандықтың мүлдем жойылуына əкелуі мүмкін. Дегенмен өзгерістен қорықпау керек. Ең бастысы, біздің мамандықта адами фактор жойылмауы тиіс. Жасанды интеллект қанша жерден мықты болса да, жүрекпен сезіну, жергілікті менталитетті тану, шынайы эмоцияны жеткізу – бұл адамға ғана тəн қасиет. Сондықтан болашақ журналист тек жазуды ғана емес, анализ жасауды, сұхбат алуды, пікір қалыптастыруды, аудиториямен диалог жүргізуді үйренуі керек. Сондай-ақ қазақ журналистикасы жаңа форматтарға бейімделуі тиіс: подкасттар, деректі фильмдер, мультимедиалық лонгридтер, инфографика, сторителлинг – міне, болашақ осы бағытта дамиды. Баяғыдай тек мəтінмен ғана жұмыс істейтін журналистика емес, визуал мен деректі қатар меңгерген жаңа буын керек.
– Демек, болашақта журналистің рөлі өзгере ме?
– Иə, сөзсіз өзгереді. Бұрын журналист ақпарат жеткізуші болса, қазір ақпаратты сараптаушы, бағыттаушы, сенімді сүзгіден өткізуші болуы керек. Жасанды интеллект кез келген ақпаратты бере алады, бірақ оның ақиқат екенін анықтап, контекст беріп, сенімді формада ұсыну – адамға тəн шеберлік. Сол себепті мен болашақ журналистиканы – адам мен технологияның одақтас қан үлгісі ретінде көремін. Кім технологияны ерте меңгеріп, бірақ адамдық қасиетті жоғалтпай дамыса – сол ғана бұл салада өз орнын табады.
– Сала қай бағытта дамуы керек?
– Бір сөзбен айтсақ: технологияға бейімделу керек. Заман талабы сол. Бұрын теледидардан ақпараттық сюжет беру – көрермен үшін жаңалық еді. Қазір бұл форматтың күні өтіп кетті, аудитория одан əлдеқашан алшақтап кетті. Ал біз əлі баяғы қалыппен жұмыс істеп отырмыз. Көрермен, əсіресе жастар мүлде басқа кеңістікке, басқа форматқа өтіп кеткен. Қазір клиптік ойлау, қысқа формада қабылдау дағдысы қалыптасқан. TikTok, Reels, YouTube Shorts – бəрі жылдам, ықшам, визуалды түрде ақпарат беруге бейімделген. Адамдар 1 минуттан артық видео көруге ерінеді. Сондықтан форма өзгереді, бірақ мазмұн сол қалпында қалады. Біз тек сол мазмұнды жаңа пішінде ұсынуымыз керек. Жастар тақырыптық хабарларды көрмейді. Теледидарға қызықпайды. Жаңа буын əлемжелілерде, YouTube-та, подкастта жүр. Ал біз əлі сол баяғы студияда отырып, 10 жыл бұ рынғы телехабар форматын қайталаймыз. Жақында ресми түрде тележур налис тикадан кететінімді жарияладым. Өйткені телевизияның өзгеріске ілесе алмай жатқанын көріп отырмын. Өзгеріс керек, мен сол өзгеріске өз форматымды ұсынып, бейімделуге бет бұрдым.
– Ол қандай формат?
– Жоспарым – реалити бағытындағы, əлеуметтік желіге арналған контент жасау. Оған YouTube-тағы бір жобаны мысал еттім: бір адам Аляскаға барып, сол жақтағы күнделікті өмірін түсіріп отырды. Нəтижесінде – 16 миллион жазылушы. Бұл – бүкіл телеарналар бірігіп те жинай алмайтын аудитория. Бірақ адамдар шынайы өмірді, реал эмоцияны, нақты оқиғаларды көруге құмар. Біз осыны ұмытып барамыз. Қазір көрер менге ресми баяндау емес, шынайы оқиға, тəжірибе, жеке көзқарас қызық. Сондықтан, қазақ журналистикасы реалити, деректі сторителлинг, интерактивті контент, əлеуметтік платформаға лайықталған өнімдер арқылы дамуы керек. Бізге жаңа формат табу қажет. Форманы өзгертпесек – мазмұн ешкімге жетпейді.
– Егер бүгін жас журналистерге бір ғана кеңес беріңіз десе не айтар едіңіз?
– Бір ғана кеңес беретін болсам – жалқау болмаңдар дер едім. Журналист үшін ең басты қасиет – еңбекқорлық. Қандай қабілетті, қандай талантты болсаң да, еріншектік ешқайда апармайды. Ал еңбекқор адам міндетті түрде мақсатына жетеді. Ерінбеу – іздену деген сөз. Ізденген адам өседі, тереңдейді, дамиды. Журналистика – жай ғана мамандық емес, ол – өмір бойғы оқу, үздіксіз даму.
– Сізге журналистика не берді?
– Журналистика маған атақ берген жоқ, оны ашық əрі анық айта аламын. Қолымда ешқандай атағым, марапатым жоқ. Өзім ондай ұсыныстардан бас тартып келдім. Былтыр сырттай біреулер ұсынып, жүлде алып қойған жағдай болды. Əйтпесе, өзім ешқашан атақ қуып, марапат іздеген жан емеспін. Бұл – менің принципім. Ал тəжірибе – əрине бар. Беделге қатысты нақты айта алмаймын. Өйткені бедел мамандыққа емес, жұмысқа қарай қалыптасады. Егер менің журналистикадағы беделім болса, ол – мамандықтың емес, менің еңбегімнің нəтижесі. Журналистиканың ең үлкен артықшылығы – өмірдің алдыңғы шебінде жүру. Бұл сала сені қоғамнан бөліп тастамайды, керісінше, нақты процестің ішіне кіргізіп жібереді. Қандай жағдай, қандай өзгеріс болса да – біз оны ең бірінші болып білеміз. Ақпараттың алдыңғы шебінде болу – үлкен мүмкіндік. Ақпарат деген – күш, білім, бағдар. Сондықтан, журналистика маған дəл осы тұрғыдан толассыз даму мүмкіндігін берді. Журналистикаға ренішім жоқ, бірақ… Егер маған қайтадан таңдау жасау мүмкіндігі берілсе – мен, бəлкім, журналистиканы емес, мемлекеттік қызметті немесе саясатты таңдар едім. Өйткені осы 28 жылда түйгенім: мен журналистика арқылы қоғамға пайдалы болуға тырыстым, бірақ дəл қазіргі жағдайда, егер мемлекеттік басқару саласында жұмыс істесем, қоғамға əлдеқайда көбірек пайда тигізер едім. Бұл – өкініш емес. Бұл – рефлексия. Жасым 50-ге келіп, мамандық ауыстырып жатқаным да сондықтан. Қателік болды деп айта алмаймын, себебі журналистика маған шексіз тəжірибе, шындықты тану мен түсінуге жол ашты. Бірақ өз мүмкіндігімді, əлеуетімді ескере отырып, басқа салада жүргенде елім үшін көбірек жұмыс істер едім деп ойлаймын. Əлі де кеш емес. Сондықтан жаңа бағытқа бет бұрдым.
– Мазмұнды əңгімеңіз үшін көп рақмет!
Аружан МАУЛЕНБАЙ, «Заң газеті»
