ПАХАННЫҢ АЖАЛЫ

1

Еңбек демалысы бітіп, кабинетке енгені сол көп дүниені басынан кешкен, небір сырға қанық көне қара телефон шар ете қалды.

– Капитан Ғұсманов тыңдап тұр.

– Сәлеметсіз бе?  – Әйелдің даусын жазбай таныды, кеңсе басшысы –Гүләйім.

– Сәлеметсіз!

– Жұмысқа шығуыңызбен!

– Рақмет!

– Мында сізге басшылықтың қолымен жүктелген тапсырмалар бар, алып кетсеңіз…

– Қазір.

Қалалық ішкі істер бөлімінің құзырына түскен арыз-шағымдарды әкеп, орнына жайғасты. Шекесіне бұрыштама соғылған қағаздарға жеке-жеке үңілді. Өйткені істің қылмыстық ауыртпалығына қарай әрқайсының мерзімі, атқарылу әдіс-тәсілдері бар еді.

Сүзіп шығып, қарақшылықпен дүкен тонаған қылмыскердің ісін ең үстіне қойды. Осы кезде кабинетте қатар отыратын Манар әріптесі есікті серпе ашып, ішке енді. Оның өзінен бұрын қою мұрты көзге шалынады.

– О-оу, жұмысқа шығуыңмен!

– Қал жақсы ма? – Атып тұрып, қол алысып, құшақтаса кетті.

– Қалай демалдың?

– Демалыс қашан да жақсы ғой… – Күле жауап қатты.

– Біз мында сүрлігіп жүрміз, қылмыс, арыз-шағым көп. – Өкпелеген баладай қомпылдай сөйледі.

– Байқадым, жұмысқа кемей жатып, бірнеше іс маған жүктелген екен.

– Солай, солай…

– Қазір бастыққа кіріп шығайын деп, әуелі құжаттармен танысып отырмын…

– Николай Кузьмичке әзірлікпен бару керек, ештемеден жаңылмай бәрін жадында сақтайтынын білесің…

– Иә… – Онымен келіскендей әріптесінің өңіне назарын аударды. – Демалыстан соң, қол үзіп қалған шаруаға бірден дендеп кету де қиынырақ.

– Іске сәт. – Манар папкасын үстелінің үстіне лақтырып тастады да, сырт киімін шеше бастады.

Ал Сарман қағаздарын көтеріп, Грибановқа жөнелді. Подполковниктің қабылдау бөлмесіндегі үйме-жүйме кісі таңертеңгілік болады да, мұндай мезетте саябырситын. Соны көздеп, оңтайлы уақытты таңдаған еді. Әйтсе де әріптестер легі үзілмепті, қылмысты іздеу бөлімі басшысының орынбасары кіруге әзірленіп отыр екен.

– Қайырлы күн!

– Қайырлы күн! Жұмысқа шығуыңызбен! – Хатшы қыз күлімсірей жауап қатты. Сосын, өзі сияқты кезек күткен капитанмен қол беріп амандасты.

Николай Кузьмич әдеттегі қатқылдау қабағымен қарсы алды.

– Подполковник мырза, саулығыңызды тілеймін! – Кірген бетте қалшиып тұра қалды да, тәртіп бойынша амандасу рәсімін жасады. Ол қолымен алдындағы столды нұсқап, «кел» деген ишара білдірді. Нық басып кеп, жайғасты.

– Қалдарыңыз жақсы ма, Николай Кузьмич?

– Жаман емес.

– Жұмысқа шықтым, бірден сіз жүктеген тапсырмаларды алдым. Бәрін қарап, таныстым. Арасында қарақшылықпен бутикті тонаған Жулиннің ісі күрделілеу сияқты.  – Бастығының жүзіне назарын тоқтатты.

– Тергеу жүргізу тәсілін саған үйрететін емес – жақсы білесің, тәжірибең жетеді.

– Әрине, толықтай ашуға тырысамын…

– Уақытың жеткілікті, бірақ жайбасарлыққа салуға болмайды, күдіктіні кеше әкеп қамаған, – деп ескертті.

– «Қылмыстық іске қатысты қосымша тапсырмаларыңыз, нұсқауыңыз бар ма?» деп келдім…

– Кесімді екі ай мерзімде тексеру амалдарын тиянақты жүргізіп, толықтай аяқтаған жөн, ГОВД бастығы полковник Кузнецовтың талабын білесің. – Грибанов қос ұрты салбырай, шаршаңқы кепте бұған көзінің қиығын тастады. – Нақты фактілермен жасаған қылмысын мойнына жүктеп, «айыпталушыға» айналдыру керек. Ол – бұрын бірнеше мәрте сотталған кәнігі қылмыскер. Іс – сотқа жетуі тиіс, ұқтың ба? – Төменгі жағы қанталаған көзі үшбұрыштана қалыпты.

– Құп болады, түсіндім! – Әлгінде Жулиннің қылмыстық тарихымен танысқанда оның 27 жыл темір тордың арғы жағында отырғанын білген.

Сарман кабинетіне оралғаннан соң, қайта құжаттарды сүзіп шығып, қарақшылық іске шұқшиды. Бәрі ұғынықты болуы үшін ең әуелі зәбір шеккен сатушы Ләтипа Тұрованың арыз-шағымын оқыды. 1994-ші жылғы 7-ші қазан күні белгісіз біреу таңертең 8.40-тардың шамасында дүңгіршек дүкеннің маңына таянып, есікті қаққанда сатушы «әлі жұмысын бастамағанын» айтқан. Әлгі беймәлім адам «сендер тәуліктің 24 сағатында істей беретін едіңдер ғой» дейді. «Жоқ, жұмысты әлі бастаған жоқпын, күте тұрыңыз» деген оның жауабына қитыққан бөгде кісі «аш» деп, дүрсе қоя берген. Тіксінген сатушы ашпаған. Міне сол кезде жанынан тапаншасын суырып ап, дүмімен терезені шағып, қолын созып ілгекті өзі ашқан. Ішке кіріп, қарсылық танытқан әйелді шықшытынан бір қойып, құлатқан. Онымен тынбай тепкілеген. Сатушы есеңгіреп қалғанында кассасындағы бар ақшасын сыпырып алып, дереу табанын жалтыратқан. Ешқандай кедергісіз қызыл түсті жигули машинасына мінген де тайып тұрған. Ол үптеп жөнелген сома – 17 200 теңге еді.

Жәбір көріп, жапа шегушінің шағымы бойынша іске кіріскен қылмысты іздеу бөлімінің қызметкерлері мен кезекші тергеуші оқиғаға қатысы бар адамдарға түсінік жаздырғанда жеткілікті түрде айғақтардың болуын қамти алмаған. Өйткені, қалған детальдарды істі жүргізетін тергеуші түгендейтініне әбден сенімді тәрізді. Бір жағы оларда уақыт та тапшы. Тек жәбірленуші Л. Тұровамен беттестіріп, оның «шабуылдаушы – осы» деп тап басып таныған дәлелі бар. Соның негізінде күдіктіні уақытша қамаған.

Қалған түсініктемелер бойынша бытпырақ көп те, «көрдік», «әлдебір даңғазаны естідік» дегендей қажетті мәліметтер аз. Куәлер әлгі мезетте сол маңда жүргендерінен, жәбірленушінің «тонап кетті» деп айқайға басып жатқанынан өзге мандытып ештеме айтпаған. Басқадай дәлелдейтін айғақты зат та, куәгер де жоқ. Бәрі – шектеулі. Ілік етер дәйектен жұрдай. Қолын байлап, қыжалатқа салатын нәрсе осы болатынын топшылады.

Көңілінде дүдәмалмен қалып қойған дүние – зәбір көріп, жапа шегуші әйелдің шағымында «тұтқиылдан тап берген қарақшының қолында тапаншасы болды» деген сөзі. Ол соның дүмімен терезені шаққан…

Қарақшылықпен дүкенді тонаған кісі ұсталғанымен айыбын бұлтартпай мойнына қою үшін қажетті көп дүниелер жетіспейтінін ұқты. Ең басты қылмыстың құралы – тапанша тәркіленбеген.

Сарман әрі-сәрі халде үн-түнсіз тынды. Мына іс бойынша енді заң мен ережеге сүйене отырып, тергеу амалдарын жүргізуі керек. Кімнен, неден бастау қажеттігін долбарлап, іштей пісіріп көрді. Өзінің өндірісіне алған қылмысты ашып, оны сотқа жіберу үшін екі ай уақыты бар. Бір қарағанда әжептәуір мезет, бірақ заң ережелеріне сай бюрократтық процедура уақытын жеп қояды. Қылмыскерді Ұлттық қауіпсіздік комитеті жүйесінің арнайы тексеруінен өткізу үшін екі ай кетеді. Көкейінде Николай Кузьмичтің «жайбасарлыққа салма» деген ескертуі тұрды. Қайткенде де тергеу жүргізу процесін жылдам әрі сапалы орындауы тиіс. Істі күдіктімен кездесуден бастауды құп көрді.

Күдікті ретінде ұсталып, уақытша тергеу абақтысында отырған Арканиан Жулинді сағат 15.00-ге тергеу бөлімінің жауап алатын камерасына әкелуді тапсырып, өзі түскі үзіліске шықты.

Кесімді уақытта тергеу жүргізетін камераға төмен түсті. Есігінде беліне келдек байлаған қос қарауыл тұр екен. Ішке өтті. Қуықтай бөлмедегі шағын үстел басында атпалдай азамат отыр. Бұған мойнын бұрып та қараған жоқ, қаққан қазықтай қалшиып қалған. Жанына таянып, жайғаспас бұрын кескініне сынай көз жүгіртті – кісі екен деп міз бағатын емес.

– Қайырлы күн, азамат Жулин, – деді. Сол кезде ол селқос жүзін бұрып, ернінің ұшын жыбырлатты.

– Қайырлы күн.

Көзінің қиығымен тергеушіні бір шалып өткенде – жанарынан нұр шашқан жап-жас жігітті байқады. Әбден адам танып үйренген тісқаққан әккі, болмашы аударған назарымен-ақ қадалған жерінен қан алатын сұсты көре алмады, көңілінде «е-е, тергеу гипнозын меңгермеген, әлі піспеген көкжасық неме екенсің ғой» деген байлам бекіді. Ал, Сарман қылмыс қазанында ақсөңке боп қайнап, кессе етінен қан шықпайтын қаражүрек қатыгезді көрді. Тарыдай қарашығынан бүккен сырын алдырмайтын таудай қамалды аңғарды.

– Мен – капитан Ғұсманов, сіздің ісіңіз бойынша тергеушімін. Аты-жөніңіз кім? – Аты-жөнін сұрау әдеткі тәртіп еді.

Ат жақты, қыр мұрынды, сұсты адамның тілдесуге зауқы жоқ екені өңінен білінеді.  

– Жулин Арканиан. – Тісінің арасынан әзер сөйледі.

– Қазақстан Республикасының азаматы Ләтипа Тұрованың шағымы бойынша сіз оның сауда киоскісіне 1994-ші жылғы 7-ші қазанда сағат 8.40-тар шамасында қарақшылық шабуыл жасапсыз. Қолыңыздағы тапаншамен терезені шағып, есігін ашып, өзін соққыға жығып, кассадағы 17 200 теңге ақшасын тонап кетіпсіз.

Тісін-тісіне басып сызданған күдікті жылан көздерін тергеушіге қадап:

– Мен ондай ештеме жасаған жоқпын, бәрі – жалған, – деді.

– Қалай бәрі жалған болады, жәбірленуші сізді танып, қылмыскер екеніңізге куәлік берген. Өзіңізден тергеуші жауап алған.

– Менің қылмыскер екенімді сот қана анықтайды. – Сазара ысылдай үн қатты.

Мынаның райынан етінен ет кессең де шімірікпейтін бірбеткейлікті, психологиялық қорғанысының мықты екенін байқады. Мұны бас-көз жоқ қорқытып-үркіту амалымен ала алмайтынын аңдады. Алдаусыратып сөйлеу және нақты айғақтарды көлденең тарту арқылы ғана дегеніне мойынсұндыратынын топшылады.

– Тергеу – айыбыңызды бәрібір мойныңызға қояды, сондықтан қолыңызбен істегеніңізді мойынмен көтерген дұрыс. Орыстарда қалай еді, «ерте отырсаң – ерте шығасың» деген сөз бар ғой. Өз жаныңызды өзіңіз қинап төрт қабырғаға қарап отыра бергеннен, тезірек айыбыңызды мойындап, жеңіл жазамен, бостандыққа шығуды көздеген ұтымды болмақ. – Сөзін іркіп, қандай әсер байқалар екен деп барлай қарады. Алдында міз бақпайтын қара тас… – Сіз асықпасаңыз, біз де асықпаймыз, ақиқаттың түбіне жетпей тергеу тоқтамайды. Осыны дұрыс түсінсеңіз, менімен мәміле тауып, қылмысты мойындай шынайы өкінсеңіз, жеңіл жазамен құтылуыңызға жәрдемдесемін. – Жанарын бедірейген жүзіне тоқтатты – қанын ішіне тартып, сұрланып алған. – Осымен алғашқы танысуымыз аяқталды, егер айтатын сөзіңіз болып жатса, мені қалай табуды білесіз…

– Сен бәрібір ешқандай қылмысты аша алмайсың, өйткені мен оны жасаған жоқпын! – «Сен» деп, түйеден түскендей ләм қатты.

– Қанша тырысып, ішке бүккеніңізбен – ашылады!

Сарман орнынан тұрып, сыртқа беттеді.

Күдікті еш кінәсін мойындамады, мұндайда айыпты мойнына қою үшін бұлтартпас айғақты дүние керектігі мәлім. Сарман ең бірінші оның уақытша ұстау 72 сағат мерзімі біткенше ертең түске дейін прокурордың санкциясын алып, қылмыстық іс қозғаған жөн деп ұйғарды.

Сол күні кабинетінде сарсылып отырып, әзірге қолында бар айғақтарды түгелдей жинақтады. Солардың негізінде тасымалды жазу машинасын шақылдатып, күдіктіні екі айға қамауға алу жөнінде қаулысын әзірледі. Қаулымен бірге жеке қылмыстық карточка толтырды. Істің фабуласын даярлап, ең үстіне қойды. Онда: «1994-ші жылғы 7-ші қазанда, сағат шамамен 08.40-да Зырян қаласында белгісіз біреу «Ғарышкерлер» көшесінде орналасқан дүңгіршекке тапаншамен (белгісіз маркалы) шабуыл жасаған. Нәтижесінде жәбірленуші Ләтипа Тұроваға 17 200 теңге материалдық шығын келтірілген. Ол – Ұлттық банктің бағамы бойынша 3 440 АҚШ долларына шақ.

Жедел-іздестіру іс-шараларының барысында ішкі істердің қалалық бөлімі қылмыстық іздеу қызметкерлері күдікті А. Жулинді анықтап, ұстады. Ол – 1949-шы жылы Ресейдің Нижний Новгород қаласында туған, бұрын бірнеше рет сотталған, Зырян қаласының тұрғыны. Жауап алынғаннан кейін оған айып тағылып, Зырян қаласы прокурорының санкциясымен уақытша ұстау изоляторына қамалды. Қылмыстық іс қозғалды» деп жазылған.

Ертеңінде дәйекті құжаттар жиынтығын көтеріп, прокуратураға барды. Қалалық прокурор Шағайбаев қырықтың үстіндегі жігіт еді, Сарманды жылы қабылдады.

– Кел, төрлет, – деді мұны байқасымен.

– Қайырлы күн! Қалыңыз жақсы ма? – Табалдырықтан сәлемдесе аттады.

– Тергеушінің төбесін көрген сайын «тағы бір қылмыскер ауыздықталды» деп қуанамыз. – Күректей қасқа тісін ақсита күлді.

– Рақмет, жұмысымызға оң баға бергеніңізге! – Сарман да жымиған қалпы, қолындағы құжаттар жиынтығын прокурордың алдына қойды.

– Кімнің қылмыстық ісі?

– Қарақшылық шабуыл жасаған Жулин жайында.

Жинақ буманы ашты. Әр бетіне ыждаһатпен үңіліп, оқи бастады. Әлден уақытта Шағайбаев:

– Куәгерлерің әлсіз екен, фактілер аз, – деп, тергеушінің жүзіне көзәйнегінің астынан қарады.

– Иә, сол үшін маған уақыт керек, әрі тергеу процесін тиянақты жүргізуге оның қамақта отырғаны қажет.

Әр парақты шұқшия оқып шығып, істің барысын байқады да тергеушінің ұйғарымына келісімін берді. Қылмыстық карточкадағы «күдіктіні ұстау амалы» деген жолақтың тұсына «тұтқынға алу», «мерзімі екі ай» деп жазды. Сосын, қолын қойып, мөрін басты.

– Ал, іске сәт! Ресей түрмесінде де отырған бұл адамның қалай да сотқа тартылуы қажет.

– Сол мақсатта тырбынып жатырмыз.

***

Алыстан мұз тауларды көргенде Айсынның жүрегі атқалақтап жөнеледі. Қарлы ақбас шыңдар арман жолындай өзіне тартады да тұрады. Сосын соған жеткенше асығады.

Қалада өссе де иен шатқалдар бұған қызық, түйсіз құздар бұған ыстық. Сондықтан көңілі алабұртып ұшарын бұлт көмкерген тауларға қарағыштай береді. Жаздың ыстығында да қар жауып, боран тұратын шың қойнауы, адам айнала алмас жатаған шатырлар – жаны рақат табатын ғаламат орын.

Халқы ығы-жығы ортадан гөрі ең қамқор жандармен қыршын тағдырын қылдай арқанның беріктігіне тапсырып, қатер мен қажыр-қайратты, тәуекел мен батылдықты, аңсыздық пен адамгершілікті, жадағайлық пен парасаттылықты сезіне ғұмыр кешкен бөлек дүние екенін әлдеқашан ұқты.

Кішкентай кезінде кездейсоқ қаражүректік пен айуандықты көргендіктен бе, спорттық мектеп-интернатта оқып жүргенінде әділетсіздікке төзбейтін. Әрі, қаршадайынан қиындыққа илікпеуге бекінді.

Сол бір жаз жүрегіне мәңгілік мұз құрсауын салып, ол жібімес тоңға айналып, қатқан да қалған. Оның үстіне жалғыз өскендіктен сенетін ешкімі жоқ екеніне сәби кезінен көзі жеткен. Кездескен қиындықтың бәріне шынашақтай қабырғасын тосты. Өмірдің қатыгездігін түсінгендіктен жыламайды, тек оңашада көңілін мұң кернейтіні бар.

Ата-анасы көз жұмғаннан кейін нағашы апасы (анасының әпкесі) қамқорлығына алып, тәрбиелеуге міндеттенді де кішкентай қызды Риддердегі республикалық спорт мектеп-интернатына өткізген. Себебі өзінің шиеттей бала-шағасы бар еді.

– Айсын, сен алаңдама, біз саған қатынап тұрамыз, – деді кетерінде көзі жасаурап, жетім баланың жүзіне жабырқай назар аударып. – Мында саған тәрбиешілер қарайды, тамағыңды береді, жатын орның болады, киімің тегін…

– Жоқ, тәте, сіз алаңдамаңыз, мен осында балалармен бірге боламын… – Маңайларын шүпірлеп, өзі сияқты кішкене қара сирақтар қаумалап алған еді.

– Мұнда көбіне сендерді ойнатады, қыстай шаңғы тебесіңдер… – Алдаусыратып сөйледі, Айсынның жыламай қалғанын қалады. – Төңіректің бәрі шырша, қарағай… Тау тиіп тұр.

– Балалар кө-өп, ойнаймыз…

Тәрбиеші келіп, қолынан жетелеп, корпусқа алып жүрді. Үш-төрт аттап соңына мойнын бұрды, тәтесі иегі кемсеңдеп жылап тұр екен.

Бөлмесін көрсетті, 3-ші сыныпқа әкеп кіргізді.

Алғашқы тоқсан бітіп,  каникулға шыққанында тәтесі кеп әкетті. Оны көргендегі жүрегі атқалақтап қуанғандығы әлі жадында. Мойнынан тас қып құшақтап, ұзақ уақыт айрылмады. Нағашы апасы арқылы анасын, әкесін аңсаған, сағынған, іздеген…

Одан кейінгі уақыттарда өзі қатынады. Каникулдарда ғана қолдарына келеді, өзге уақытта сонда.

Кейін, есейе ақыл тоқтатқанында, арнайы спорт мектеп-интернатында оқығанын тағдырының сыйы деп білді.

2

Тергеуші кабинетіне келгенде кеңінен бір тыныстады. Арканианды ресми түрде «күдікті» деген санатқа енгізіп, қармағына мықтап іліндіргендей сезінді. Бір қарағанда бұлардың бәрі елеусіз кәкір-шүкір дүние сияқты, бірақ тергеу амалында ұсақ ештеме болмайды. Енді дәлел мен дәйектерді көптеп жиып, оны бұлтартпауы тиіс.

Кешеден бері тынымсыз шапқылап бір шаруаны тындырғанынан ба, капитан орындығының арқалығына салмағын сала шалқалады. Көкейінде не түрлі сауал. Тағы сол – қылмыстық істің айналасындағы жайттар… Қарақшылықпен дүкен тоналған, оны тонаған бұрын сотталған кәнігі нойыс. Ол заң нормалары мен қылмыстық істі жүргізу, қорғану жайын жақсы біледі. Бәлкім сондықтан, оған қамалған бірінші күннен қорғаушысы бекітілген. Анау-мынау емес шаруаға қалалық қорғаушылар алқасының төрайымы, өте тәжірибелі адам кіріскен екен. Есім-сойы – Виктория Складчиковна Амелина. Жасы елуді алқымдаса да жайтаң қаққан әккі адвокат кеше бір жолығып, мұның тамырын басуға тырысты.

Әдеттегідей қағаздан басын көтере алмай жұмысқа мықтап жегілгенінде есік тоқылдады да саңылаулана ашылды. Түйткілді істің түйінін таба алмай өз ойымен алданып отырып, тура қарауға мұршасы да, құлқы да болмады. Себебі ондай есіктің қағылуы жиі. Табалдырықтан әйелдің кескіні байқалды.

– Ұлықсат па екен, капитан мырза?!.

Назарын аударғанында жанарының жылтына күлкі үйірілген, әдемі толқынды сары шашы иығын жапқан Виктория Амелинаны көрді.

– Келіңіз.

– Қайырлы күн, Сарман Сапарович!

– Қайырлы…

Қорғаушы тергеушінің қарсы алдындағы орындыққа жайғасты.

– Жулиннің ісі сіз сияқты табанды да тәжірибелі офицердің қолына тапсырылғанын білгенде қуанып қалдым.

– Рақмет, мен жайлы жоғары пікіріңізге, Виктория Складчиковна!

– Өзіңізбен бұған дейін де бір-екі істі бірлесе жүргізіп едік…

Тергеуші әйелге көзінің астымен жымия қарады, бұл күлкінің астарында «әй, қу түлкі-ай…» деген нышан жатыр еді.

 – Іспен танысқанымда жаным түршікті, ауыраяқ әйелді ұрып, онымен қоймай тепкілеп, кассадағы ақшасын тонап кеткен. Тіпті, былай қарасаң қызындай болып келеді… – Көкшірейген көзі ежірейе тоқтады.

Сарман қорғаушының заңдылық жағында екенін таныта айтқан мына уәжінің бәрі тікелей өзіне психологиялық шабуыл екенін ұқты.

– Сосын бұл оқиғаға қатысты қандай шешім қабылдау керек екенін білмей әрі-сәрі халде қалдым. Түсінесіз бе, факт орын алғаннан кейін маған осы істі бере отырып, мені қылмыс жасаушының біріне айналдырғысы келеді. Мұны менен гөрі өзгелер анығырақ көріп отыр, білсеңіз, әуелгіде сасқалақтап қалдым. Алайда бутиктердің 24 сағат бойы тынбай жұмыс жасайтыны бізде қалыптасқан үрдіс…

– Виктория Складчиковна, сіздің мол тәжірибеңіз бар екенін білемін, Жулинді осы қылмысқа баруға не итермеледі?

– Тергеуші мырза, күдікті сол кезде не ойлағаны менің миыма келмепті, білетінім – жоқшылық мәжбүрлеген…

Сарман Сапарұлы тістері ақсия күлді. Мына қорғаушының байламы алаңғасарлықтан гөрі аңқау боп көрініп, әдейі айтып отырғанға ұқсады. «Жоқшылық қысқаннан бәріміз адам тонай берсек не болады?..»

– Енді не жасауымыз керек, Виктория Складчиковна? Міне, мәселе неде жатыр! Бейшара әйел есінен тана соққыға жығылды, тоналды. Ол аздай құрсағындағы сәбиге зақым келуі мүмкін…

– Сіз рас айтасыз. – Қос жанары шатынап, үрейлене қарағандай кекірейе қалды. – Бірақ, көзіміз жетпей тұрып, түймедейді соншама түйедей етіп жіберу жаңсақтыққа апарар.

Қорғаушының қойыртпағы көңіліне қонбады.

– Бұл жерде мәселе мүлде басқада. Қауіпсіздікті бұзып, бейбіт өмірге қатер үйірген жексұрынның мойнына айыбын қойып, жазасын беру. Ол өзінің әрекетінің қарақшылық адам тонау екенін білді, бірақ жыртқыш сияқты арсыздықпен соған барды.

– Түсі-не-мін, – әйел майда даусымен баяу сөйледі, – сіз оны құрдымға жібергіңіз келе ме?

– Ал сіздіңше ол жазасыз қалуы тиіс пе? – Сұраулы кепте, жымия назарын тоқтатты.

– Әрине ол жазасын алуы тиіс, бірақ адамгершілік пен ізгілікті ұмытпаған жөн…

– Иә, ол жөнінде мен үнемі ойлаймын. Бұл мәселеге әртүрлі қырынан қараймын. Өмірінің жартысы түрмеде өткен адамды гуманизммен босатып жіберсек, онда бұл оқиға бұқаралық ақпаратта кеңінен талқыланар… Әрине, қоғам әділетсіз Қазақстан заңы мен жемқор жүйені қаралайды. Арасында адал еңбек етіп жүрген адамдардың да аты кетуі мүмкін. Арымыз бен қолымыз таза болса да, бізді жегіштер қатарына жатқызар еді. Абырой бәрінен қымбат.

– Иә, сізбен келісемін, жүзіқара жазалануы тиіс. Алайда, оның ақыры не болатынын ескерген жөн…

– Мен сізді түсінбедім, оның қандай салдары бар? – Капитан «әлденені аңдамадым ба?» дегендей, үйелменімен қадалды.

Қорғаушы орнынан түрегелді.

– Сіз менің позициямды ұқтыңыз деп ойлаймын.

– Адвокаттардың негізгі миссиясы жалпақ әлемге мәлім.

– Жақсы сау болыңыз… – Әйел күлімсірей тұрып, алтын жүзіктері тізілген нәзік сүйрік саусақтарын Сарманға ұсынды.

Осы кездесу көз алдынан демде жүгіріп өтті. Ізінше жадына белгілі бір актердің сұхбатындағы мына пікірі оралды. «Кейіпкерді жанды етіп сомдау үшін күндіз-түні соны ойлап, соның өмірімен күн кешуге көшемін» деген еді. Сол айтқандай бұл да осы қылмыстық іске қатысы бар жандардың тіршілігін түгендеп кеткен.

Қарау ниеттінің қаруы табылмағандығы – тергеушінің көңіліне тікендей қадалды. Қылмыстық кодекстің өлшемі бойынша ең бірінші іске қатысты нәрселердің бәрі дәйекті материал ретінде алынып, тіркелуі тиіс. Бірақ, құжаттарда тапанша көрсетілгенімен, ол заттай айғақ ретінде қолында жоқ. Ендігі амал – тергеушілік құқын пайдаланып, қылмысты іздеу бөлімінің бастығына күдіктінің шабуыл кезінде қолданған тапаншасын табу жөнінде арнайы сұрау салу.

Осыған тоқтаған Сарман сауал-хатын әзірлеп, қағаздарын кеңсе арқылы жөнелтуге беттегенінде қақсал қара телефон шырылдай жөнелді.

– Капитан Ғұсманов тыңдап тұр.

– Сізбен ГОВД бастығы Кузнецов тілдеспекші, қазір қосайын. – Зырян қаласы Зырян ауданының орталығы еді, сондықтан мұнда аудандық ішкі істер бөлімі емес, Ішкі істердің қалалық бөлімшесі деп аталатын. «Не айтпақшы екен?» деген ой келіп үлгерді, ізінше ар жағынан жөткірінген үн естілді.

– Тыңдап тұрмын сізді полковник мырза!

– Тергуші Ғұсманов па?

– Дәл солай!

– Қарақшылықпен тонаушылық жасаған Жулиннің ісі қалай?

– Қылмыстық іс қозғалды, тексеру жүріп жатыр.

– Соңына жеткіз, түпкілікті нәтиже керек. 

– Құп, полковник мырза!

Мұның мақұлдауын естісімен тұтқаны қоя салды. «Қалалық ішкі істер басшысы өзі көңіл бөлгендігіне қарағанда мұнда бір кілтипан бар ма?» деп қорытты.

Төменге Гүләйімге барып, құжаттарын табыстады. Ішкі ереже бойынша енді бұған бір жұманың ішінде жауап қайтарылуы тиіс.

 Қайта кабинетіне көтерілгенінде Манар да әлдебір тергеуден оралған екен.

– Қал қалай, шаруа жүріп жатыр ма? – деді.

– Қал жаман емес, тек күдіктілер істегендерін мойындамайды. – Қол алысып, орнына өтті.

– Олар мойындамайды, бұлтартпас факт таппасаң.

– Куәлер де түсініксіз, ал ГОВД бастығы өзі телефон соғып жатыр.

– Осы мәселе бойынша ма?

– Иә… – Сарманның көзі жылтырай дағдарған халде қарады.

– Онда, ойлан… ойлан… Күдікті тағылған айыпты қасақана мойындамайды.

– Оны асаудай құлақтан басып, тырп еткізбей тұқырту үшін айғақты заттарды алдына тастаған жөн. Яғни, шұғыл түрде үйіне тінту жүргізу керек.

– Міне, міне…

Басқадай амалын таппай осыған тоқтады. Күдіктінің үйіне тінту шарасын жүргізу қажеттігінен қаулы шығарып, оны прокурордың ұрықсатын алу үшін жолдады.

Сөйтіп, екі мәселе бойынша қағаздарын құзырлы құрылымдарға жөнелтіп, жауабын күтті. Үш күн өткенде қылмысты іздеу бөлімінен «күдіктінің қолындағы қылмыс қаруын табудың мүмкіндігі жоқ» деген жауап түсті. Әріптестерінің дәрменсіздігі тергеушіні қуанта қоймады. Сол күні түстен кейін күдіктінің үйіне тінту жүргізуге прокурордың рұқсаты қолына тиді. Бұл – сәл мұқалған көңілін бір серпілтті. Қузап, қылмысты іздеу бөлімінің қызметкерлерімен тиісті мекенжайға тартты. Қастарына шараға қатысып, куәландыратын екі айғақты адамды ерте барды.

Бұлар Зырян қаласының шет жағындағы тау бөктерінде тұрған еңселі үйге келіп тоқтады. Шатыры қақырайған баспана – Арканиан Жулиннің үйі болатын. Дәу тайыншадай ала ит арп-арп етеді. Іштен жас келіншек шықты, заң адамдарын көріп үрпиген кейіп байқатпады. Алдын-ала хабардар, күтіп отырған сияқты. Сазарған қалпы бас изеді – амандасқаны.

– Прокуратураның санкциясымен үйді тінтуге келдік. – Сарман қолындағы елтаңбалы бланкідегі құжатты ұсынды. – Мен – тергеуші капитан Ғұсманов. Мына кісілер – қылмысты іздеу бөлімінің қызметкерлері.

Әйел қағазды алып, мөлие шұқшиып біраз тұрды да:

– Жүріңіздер, – деді.

Бұлар қашадан ішке енгендерінде ит одан бетер шабаланды. Бір-екі аттап барып әйел соңына қайырылды.

– Сіздер шыға тұрыңыздар, мен итті қораға қамайын.

Үй иесінің ұсынысы көкейлеріне қонып, қайта қақпаның арғы бетіне өтті. Келіншек төбетіне жекіре ұрсып жүріп, оны бітеу қораға жапты.

– Ал, мына үй толық құзырларыңызда, тек күйеуімді босатсаңыздар болды. – Етегі ұзын сырма күртесінің шалғайын жел қағып, өңірін сәл ашқанда томпиған құрсағы білінді.

Жігіттер кірісіп кетті. Үйге тінту жүргізіп, айғақты заттарды іздегенімен көздеп келген тапанша табылмады. Бәрін мұқият тінтіді, қаралмаған ештеме қоймады, тек ала төбет тұрған қора қалды.

Әйел сүлкиіп, жандарынан қарыс сүйем ұзамады. Сарман:

– Итті басқа жаққа ауыстырыңызшы, – деді.

– Мақұл, сіздер верандаға кіре тұрыңыздар.

Бәрі баспалдаққа қарай ығысты. Есікті ашып, екі-үшеуі табалдырықтан әрмен аттап та үлгерді. Әйел төбетін жетелеп, үйдің сыртына қарай айнала берді.

Тінтушілер босаған қораның босағасынан бастап тексеруге көшті. Өңделмеген тақтайдан төселген еденнің оң жақ іргесі саңылаулана ырсияды. Бір тақтай құр бос жатқандай байқалды. Әлгіні түртіп қалып еді, оп-оңай қозғалды. Көтеріп алғанда шүберекке ықтияттап оралған әлдене көзге ілікті. Бүктеуін жазғандарында аңшы пышағы шықты. Бұдан соң тапанша осында тығылып жатқандай, тіпті, ыждаһатпен бүкіл еденді қопара қарады, бірақ – өзге ештеме табылмады.

Жүзі остиған айбарлы, қапталында сызықтары бар аңшы пышағы суық қаруға жататын еді, заңсыз суық қару сақтау – бөлек қылмыстық бап болып саналады. Әлгі пышақ – тінту шарасы бойынша толтырылған хаттамаға енгізіліп, ізінше арнайы сараптамаға жіберілді.

Сарман сол күні үйге тағы да кеш оралды. Ертең жаңа табылған пышақтың сараптамасы қолына тисе, одан кейінгі күндері күдіктімен кездесуді жоспарлады. Пышақты көрсете отырып, әңгіме өрбітуді қолай санады. «Кекірейген кейпі сәл өзгерер…».

Өз үйінің қақпасын ашқанда еңсесін басқан әлдебір ауыр салмақ иінінен сырғып түскендей сезінді. Қазір өзіне қарай бес жасар қызы тұра жүгіретінін ойлағанда жүрегі бір аунап түсті.

***

Оқшау қабілетінің арқасында Айсын жастар олимпиадалық резервіне қабылданды да 8-ші сыныптан соң тау шаңғысы спорттық федерациясы Алматыға алып кетті. Жоғары сыныптарды астанада оқыды. Медеу мен Шыңбұлақтан шықпайды. Бір күні тауға өрмелеп бара жатқан альпинистерді байқады. Тіпті, Медеуде қос команданың оқу-жаттығу жиындары қатар өтті. Сонда жүріп, альпинизмге көңілі ауды. Жаттықтырушымен танысты да, «Көктем» ықшам ауданында орналасқан альпинизм мен шыңға өрмелеу орталығына барып көрді. Қатер мен ептілік, асқақтық пен батылдық қатар тайталасқа түсетін шаншылған шыңмен жоғары өрлеу – өзгеше әсерге бөлеп, мүлде бөлек хал кештірді. Әрине, құлама шатқалдарға қарай жүйткіген тау шаңғысының өзіндік ерекшелігі бар, әйткенмен, 180 градустық түйсіз құздарға биікке өрмелеу – жанына басқаша күй сыйлады. Ертеңінде де келді, одан кейінгі уақыттарда да жаттыға берді. Ақыры, шаңғыға мүлде жақындығы жоқ өзге спорт түріне біржола ауысты.

Көп ұзамай мектепті бітіріп, Денешынықтыру институтына қабылданды. Содан бері қаншама ұшар басын бұлт шалған шыңдарға шықты. Екінші курста оқып жүргенінде олимпиадалық ұлттық құрамаға қабылданды. Бұл – ата-анасы жоқ жетім бала үшін отбасының орнын алмастырды. Күнде жанында жаттықтырушылары, тай-құлындай тебіскен достары бірге. Өмірінің бәрі алдын-ала бекітілген күн тәртібімен жылжып жатты. Сағат, минутына дейін көрсетілген кесте әбден жинақылыққа, дәлдікке баулыды. Кешігу, топпен жүргенде соңында қалып қою сияқты әдеттері жоқ. Ең бастысы – жалақы төледі. Жас жеткіншекке қаражат керек еді.

Қолы бос болғанда әкесін, шешесін ойлайды. Ауқымын шақтап, шығартып алған қойнындағы суреттеріне қарай береді. Шуақты кездерін, анасы мен әкесіне еркелеген сәттерін есіне түсіргісі келеді. Онда не бәрі он жаста еді. Содан бері табаны күректей он екі жыл өтті. Анасы көз жұмғанда құрсағында төрт айлық сәбиі болған екен. Оны кейін елдердің айтуынша естіп, біліп жүр. Аман болғандарында, мүмкін, бауыры жанында қатар жүрер ме еді…

Жұдырықтай жүрегі осы сәт бұлқынып, шым етті.

Есімін «Айсын» деп әкесі қойыпты. Біріншіден, ешкімде жоқ ат, екіншіден, «айдың сынындай» сұлу, ешкімнің қолы жетпес асқақ болсын деген ниетінен туындаса керек. Шынында да осы уақытқа дейін «Айсын» деген қызды кездестірген емес.

Кең байтақ кеңестер елі планетаның тең жарымынан астамын алып жатқандықтан, Өскемен – славян халқының көп шоғырланған өңіріне айналған. «Советтік салтпен» бәрі орысша сөйлейді. Этностар тонның ішкі бауындай араласып кеткен, діл мен мәдениет қана басымдық алып қойған жоқ, сол тұста теріскейден өрбіген қылмыс пен айуандық та ортақ еншіге айналған. Ресейдің баскесерлері ғажайып аймаққа ат басын бұрып, алаңсыз тұрмыс кешетін. Табиғаты уылжыған өңірге бәрі – үйір. Іргедегі Сібірден, енді бірі Оралдан, Воронежден, Мәскеу, Санкт-Петербургтан ағылып жатады. Сондай әр қиырдан құралған қылмыстық қаныпезер топ, Ертістің жағасында әлдекімге әлімжеттік жасап, өлімші етіп сойылға жығады. Дәл сол оқиға үстіне жағалаумен жүгіріп, жаттығып жүрген әкесі келіп қалады. Өңшең көккөздер тепкілеп, араша талаған міскінге бірден араша түседі. Кішкентайынан бокспен, кейін каратэмен айналысқан Мәкен әлгілер суық қару шығарса да үш-төртеуін сұлатып салады. Осы аралықта милиция да шұбырып жетеді. Екеуін тұтқындапты. Соққыға жығылған бейбақты жедел жәрдем алып жөнеледі, жазмыш солай ма, ол ауруханада көз жұмады.

Ешкім беттеріне тура қарап қарсы сөйлемеген айуан топ, содан бастап  беймәлім қазақ жігітке сырттай тісін қайрап, ізіне түседі.

3

Ұзын бойлы, сидаң, ұрты суалған нойыс тағы да тоң-теріс қалпы қарсы алды. Әуелі еңсесін тік ұстап, маңғазданып, менсінбей отырғандай сыңай танытты. Сарманның да қабағы түксие түйілді.

– Киоскіге қарақшылық шабуыл жасағаныңызды мойындайсыз ба?

Селт етпеді.

– Дүкеншіні соққыға жығып, 17 200 теңгені тонап кеткенсіз. Көрген куәлер бар. Ауыраяқ әйелді ішінен тепкілепсіз, құрсағындағы сәбиге зақым келген. Медициналық сараптамалық құжат әзір.

Осы кезде күдікті көзін тергеушінің назарына аударды. Бірақ, тіс жармады. Капитан папкісіндегі ораулы бұйымды шығарды. Бүктеуін жазып, аңшы пышағын алдына қойды.

– Танисыз ба?

– Менің пышағым. – Даусын нығарлай тіл қатты.

– Неге жасырып, суық қару ұстағансыз?

– Ұзақ жылдардан бірге келе жатқан досым сыйға берген еді.

– Бұл сізге қымбат сыйлық қана емес, ауыр батпан болды. Қылмыстық ісіңізге тағы бір бөлек бап тіркелді. Осы үшін екі жүз айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салынып, 50 күнге тұтқындалып, мүлкіңіз тәркіленеді.

Сұп-суық өңіне күлкі шауып, мырс ете қалды. «Қиратып тастарсың» деген сыңай. Жауап алу барысында көзге ұратыны – Арканиан тым еркін, тіпті, кей тұстарда капитанға менсінбей қарайтын. Қазір де сол қалпына басты. Өйткені, әрекетін әдептілік нормасы аясынан асырмайтын тергеуші оған иіні жұмсақ әрі еш тәжірибесі жоқ өте жас көрінді. Әуелгі «шикіөкпе» деген тұспалы растала түскендей. Оның бұл пиғылын кісімсінген пішінінен аңдаған Сарман іштей «қайткенде де қылмысын мойнына қоям» деген байламға бекінді.

– Мен мына пышақты ешқайда жаратқан жоқпын, бұл – бір. Екінші, сіз таққан айыптардың ешқайсысын істеген емеспін. – Теріс бұрылды. Алғаш «сіз» деген сыпайылық нышаны байқалды.

– Тағы да ескертем, қазір сіздің жағдайыңызда тергеушімен тіл табысып, мәмілегерлікке барған өте тиімді болады. Ерте ме, кеш пе – бәрібір істеген ісіңізді толықтай мойныңызға қоямын.

Орнынан тұрды да сыртқа беттеді.

Жұмыстың соңына қарай көп дүниенің сырын білетін көне қара телефон кәрі кеудесі саңғырай шырылдады.

– Тергеуші Ғұсманов!

– Қайырлы күн, аудандық прокуратурадан мазалап тұрған. – Баяу, сыбырлай сөйлейді. – Прокурор көмекшісі…

– Қайырлы…

– Аудандық прокуратура басшысы Шағайбаев сіз өндірісіңізге алған Жулинге қатысты істің жайын білгісі келеді.

– Тексеру жүріп жатыр, әлі нақтыланатын детальдар бар.

– Жөн-жөн… Соны бақылауға ал деп еді, іс сотқа жеткені дұрыс.

– Бар мүмкіндіктерді қолданамыз.

– Жақсы…

Ертеңінде күн сенбі еді. Үйдің кәкір-шүкір шаруасымен айналысып аулада жүрген. Әлдекім қақпаға таянып, «Сарман!» деп дауыстады. Тамағы қарлығыңқы егде адамның үніне ұқсайды. «Ауылдан іздеп келген әлдебір ағайындардың бірі ме?» деп, қақпаға қарай беттеді. Есікті ашқанында шынында да қасында әйелі бар алпысты алқымдаған егде ер адамды көрді. Басында құндыз малақай, көзінде көзілдірік, үстіне күпәйке киген. Әйелде – польто.

– Ассалаумағалейкүм! – Сәлемдесе қолын ұсынды.

– Әлейкүммассалам!

Әйелге де сәлем берді, екеуін де жыға танымады.

– Кімді іздеп жүрсіздер? – «Мүмкін көршілердің бірін таба алмай жүр ме?» деген де ой жүгіріп өтті. 

– Өзіңе келдім.

– Маған ба? – Таңырқай сұрады.

– Иә. – Басын изеді.

– Қай жақтан?

– Осы, Шығыс Қазақстан облысынан.

– Атыңыз кім?

– Қапез. – Ондай ешқандай туысы есінде жоқ.

Сарман «құлағым сізде» дегендей жүзіне қарады.

– Сіз Жулиннің ісін тергеп жүр екенсіз. – Төтесінен мүлде бұл күтпеген әңгімені бастады, жүрегі зырқ ете қалды. – Егер, інішек, оны сол жаққа қайта жіберсеңіз, онда мұнда хаос болады. Көрші елдің қылмыстық авторитеттері мына аумақты басып алады. Олардың кім екенін білесіз, ресейдің баскесерлері. Күңгірт бизнес пен қара кассадағы қаржының бәрі солай қарай ағады. Сол керек пе?

– Сіздің Арканианмен байланысыңыз бар ма?

– Жо-оқ, бар-жоғы 16 жыл бірге отырдық, ол өте беделді әрі әділетті адам. Қылмыс әлемінің тәж киген айбары – «вор в законе», пахан. Оның тәж кию рәсімі кілең халықаралық баскесерлердің қатысуымен Мәскеуде өткен.

Сол кезде прокуратура мен қалалық ішкі істер бастығы кезек телефон соғып, оны қалайда отырғызу керек екенін мұқият қадағалайтынын есіне түсірді. Ішкі істер, жалпы, қылмыстық құқық саласында ондай «тәж киген» қылмыстық «генералдарды» соттап, қайта түрмеге жіберу – үлкен абырой саналатын – бұл жазылмаған заңдылық. Карточкасының шекесіне «тәж киген» деген белгі соғып, орталық ақпарат комитетіне жолдайды. Дәл сондай оқиға шағын қаланың ішкі істер бөлімшесінде орын алып жатса, онда жоғары жақта басшылардың беделі бірден артады.

Олардың неге сонша тықақтап кеткенін енді барып түсінді.

Қылмыс жүйесі мен құқық қорғау саласындағы «заңды ұры» дегеннің мәні үлкен. Мұндағы «ұры» сөзі «қылмыстық генерал» дегенді білдіреді. Арнайы өткізілген рәсімде әр аймақ пахандарының, яғни, «генералдардың» мақұлдауымен басына тәж кигізіліп, «заңды ұры» мәртебесі беріледі. Ол – қылмыс иерархиясындағы ең жоғарғы атақ. Ондай дәрежеге жеткен адам қылмыс әлеміндегі өзге деңгейдегі қаражүректерге ықпалын жүргізетін, айтқанын өткізетін пәрменге ие. Себебі оған дейін ол қылмыскерлерді басқарып, ақыл-ойы мен харизмасын көрсеткен, баскесерлердің арасында абыройымен әбден танылған.

– Сіз зонада қанша жылды шиырладыңыз?

– 24 жыл. 

– О-о, өмірлік тәжірибеңіз мол екен.

– «Бауырластар қауымдастығы» өзіңізбен тілдесуді маған жүктеген еді. Мен халықтың қалауын жеткіздім. Паханның ортамызға аман-есен оралуына ықпал етуіңізді сұраймыз. Не обидем, хорошо отблагодарим.

– Қылмыс әлемінің сәлемін естідім, бірақ мен үшін әділеттілік пен заң бәрінен жоғары.

– Жақсы, түсінікті, сонда да ойланып көр… – Ортаңғы саусағына жүзіктің суреті салынған қолын ұсынды.

Сарман біраз уақытқа дейін өзіне келе алмай, ойкешті болып қалды. «Қылмыскерлер мұның мекенжайын біледі, кішкентай бөпесі мен әйеліне ұрынып жүрмес пе?» деген сауал миын шарлап, сейілмей қойды. Еріксіз үрейге итермеледі.

***

Бұлар жеке ауласы бар, шағын жер үйде тұратын. Бес-алты тауық ұстады, Айсынға алданыш үшін екі-үш қоян өсірді. Қояндарын қызықтап, жем-шөп беріп, ішке беттеді. Кешкілік шәйларын ішіп, қарындары тоғайғанда баласы қиылып қоймағаннан соң екеуі үйдің ішінде бұғынбақ ойнауға кірісті. Құлдыраңдаған кішкентай селтеңбайының қылығын қызық көріп, Мәкен ас үйде қабырғаға білегін қойып, оған басын сүйеп, отызға дейін санады.

– … жиырма сегіз, жиырма тоғыз, отыз! Ал мен іздеуге шықтым! – Дауысын құбыжықтай мың құбылтып, әудемнен үрей тудырады. Сол кезде-ақ сабырсызданған сәби сыр беріп қояды – аяғы тырп етеді, немесе қолы шымылдыққа тиіп кетеді. Қайда тығылса да тауып алады. Қайта жасырынады. Сол аралықта бүлдіршін тыпырлап, қайда бұғынарын білмей жан таппайды. Терезенің жақтауына шығып, перденің арғы жағына тығылып көрді, шифонердің ішіне, төсектің астына жасырынды – бәрібір тауып алады. Кейде әкесінің аңдамағандай тұсынан өтіп бара жатқанын байқайды. Сонда барып, бірден тарпа бас салмай, әдейі айналшықтап жүретінін түсінді. Алайда, қанша әкесі бұғынған жерінен тауып алса да, қайыра Айсын жасырынатын еді. Мамасы:

– Бұл дұрыс емес, енді әкең тығылсын, сен ізде, – деді ойын өрнегін өзгертпекке ұмтылып. Соған келісіп, ас үйде көзін жұмып отызға дейін санаған. Сосын әкесін тапсашы… Киім үтіктеп тұрып Ғайша, Айсынның қылығы мен қимылына сылқ-сылқ күледі. Шешесінің әжуа араласқан күлкісі кішкене қыздың шамына тиіп барады. Ақыры «әке, қайдасың, шық!» деді. Сөйтсе әкесі жиылған жүктің жанына тығылып, басына көрпе жамылып отыра қалыпты. Мұны көріп, Айсын бұлқан-талқан ашуланды.

– Мама, сен жасырдың, әйтпесе ол үстіне көрпені қалай жауып алады? – деп, қиғылықты салды. Әкесі оны жұбатып:

– Сен тығыл, енді мен іздеймін, – деді. Кішкене бүлдіршін көзінің жасын сүртіп, келісе кетті. Мәкен ас үйге барып, санай бастады.

– Мама, тық мені, – деді жүгіріп жанына келе деміге сыбырлап. Шешесі оны алды да төрде тұрған құлыптанатын тілі жоқ көне сандықтың ішіне жасырды. Әкесі ана жақта санап жатыр.

– … Жиырма бес, жиырма алты… отыз! Ал іздеймін.

Осы кезде кенеттен үйге бөгде біреулер баса-көктей кірді, түрлері сұсты. Үй иесі қарсы беттеді. Әй-шай жоқ алдыңғы сұңғақ бойлысы:

– Мәкен сен бе? – деді.

– Иә, мен.

Мыналардың сұрқынан үтік ұстаған Ғайшаның көзі бақырайып, қолы қатып қалды. Бір сәт жалт етіп, сандыққа қарады.

Әлгі өзге ештеме деместен көз ілеспес жылдамдықпен жеңінен қанжар шығарып, Мәкенге сілтеді. Ол қолын тоса қап, иектен көтере соқты. Осы кезде екіншісі лақтырған пышақ үй иесінің тура кеуде тұсына барып қадалды. Серпіле ұмтылған жігіт кілт тоқтады. Сол уақта кейін шалқалап барып есікке соғылған бірінші қанжар жұмсаған дөкір алғашқы қапы кеткеніне зақорлана тақыр қолтықтан қорс еткізді. Қол-аяғы қалтырап, қозғала алмай қалған Ғайша абдырай шар ете, тұра жүгірді. Мына қанішерлік оқиға көз алдында болғандықтан үрейі ұша шыңғырды. Оны күтіп алған тапалтақ қара білеуіт алақанының төменгі жағымен маңдайдан бірді соқты да, жігіттің кеудесіндегі қадалған қанжарды суырып алып, шімірікпестен шалқалай құлаған қауқарсыз бейшараға бойлата сұғып алды. Қаражүрек қанішерлер қанды оқиғаны көріп тұрған әйелді де куә ретінде қалдырмауды ұйғарды.

Мына сұмдықты көз алдынан көшірген Айсынның кеудесі шым етіп, көкірегі атқалақтап барады. Үрейі ұшқаны сондай, тілі байланып, үні шықпай қыстықты. Басқадай шарасы мен лажының жоқтығынан, бәрін сандықтың кішкентай тесігінен қарап отыр.

Денесі тіп-тік ұзын бойлы сыптығырдай адам шімірікпей әкесіне пышақ жұмсады. Қанішердің кескіні әлі көз алдында. Көзінің қарашығы тарыдай ғана болғанымен көкпеңбек екен. Ат жақты, қыр мұрынды, қасының қоюлығы орташа, шашы бұйра. Ол сурет мәңгі санасында жазылып қалған. Әлгі адамды ұшрастырса, жүз жыл өтсе де жазбай таныр еді.

– Үйде біреу бар ма, мұқият қарап шық! – Әлгі жылан көзді, ат жақты сұрланған әбілет жанындағыға пәрмен бере үн қатты. Нөкері бүкіл бөлмені аралап, тексеріп:

– Ешкім жоқ, таза, Арканиан! – деді. 

– И так будет с каждым, кто нам будет мешать жить! – Арнайы кісі өлтіруге бет алып келген екеуі түк болмағандай үйден шығып кетті.

Содан бері «Арканиан» деген есім жадында. Қылмыскерлерден қалған жалғыз дерек – осы. Кейін Айсынның сипаттауымен оның фоторобот бейнесін жасағанда «мұның тегі – Жулин болуы мүмкін» деген тұспалды органдағылардың аузынан естіді. Оны да көкейіне түйіп қойды. Бір өкініштісі – қылмыс ашылмады. Әке-шешесін айуандықпен өлтіргендер ақыры ұсталмай кетті.

4

Дүйсенбіде жұмысына келіп отырғанына бәлендей көп уақыт өтпеген. Өкшесі еденді тесе тақылдаған үн шықты да, бірте-бірте бұған қарай жақындай берді. Есік шалқасынан ашылып, кеңсе басшысы тәмпіш танау Гүләйімнің домалақ жүзі көрінді.

– Сарман Сапарұлы, қалыңыз қалай?!

– Шүкір. Қайырлы таң!

– Мінекейіңіз. – Алдына екі-үш парақ қағаз тастады.

– Бұл не? – Қолына алып, үңіле берді.

– Сіз жүргізіп жатқан қарақшылық шабуылға қатысты дүниелер, сенбі күні кездейсоқ көп қағаздардың арасынан шықты.

– Сонда жиынтық бумадан бөлек түсіп қалған ғой… – Қағазға бір, әйелдің тәмпіш танауына бір қарады.

– Солай ғой… Соны өзім әкеп, қолыңызға ұстатайын деп келдім.

– Рақмет, сіздің үлкен жүректі адам екеніңізді бұрыннан білетін едім…

Кеңсе басшысы «хи-хи» деп күлді де, сырт айналып жүре берді.

Сарман еңсесін сала қадалды. Бұл да куәгерлердің түсінігі екен. Әуелгіде әлдебір кісілердің шимайын зиыны алмай құжаттарды қайта оқып, ақтарып отырып, базарда сауда жасаушы Василий мен Валерия деген ерлі-зайыпты екі адамның «қылмыс жасаған күдіктіні көрсек, танимыз» деген бір ауыз сөзін көзі шалып, жүрегі жарыла қуанды. Қағазға шұқшия түсті. Олар облыс орталығы – Өскемен қаласының тұрғындары екен, жұмыс бабымен тауарларын арқалап, Зырянға жұмасына бір рет қатынап, бұйымдарын саудалап қайтатын көрінеді. Әлгі екеуі адам аяғы қалың абыр-сабыр уақытта базардың қасында тұрған дүңгіршек жақтан шыңғыр еткен дыбысқа назар аударған. Әуелгіде түсінбей қалады. Сәлден соң дүңгіршектен кейін серпіліп, әрмен кетіп бара жатқан ер кісіні байқайды. Ол ашулы кепте бетін тыржита, тісін ақсита әлдекімге заһар шаша соңына бір қараған. Сосын, бес-алты қадам жерде тұрған қызыл жигулиге мініп, жүріп кеткенін көрген.

Бұған дейін мазаны кетірген дүние, нақты куәлардың жоқтығы еді… Дереу тергеу бөлімінің бастығы Николай Кузьмичке барып барлық жағдайды баяндауға тура келді. Бұл арада жалғыз ғана басты нәрсе – куәлерді алып келіп, күдіктімен беттестіру.

Осы кесімін Грибановқа айтқанда бірден құптады да, ол өзінің астындағы қызметтік машинасы «Москвич-412» көлігін берді.

Кеш бата Өскеменге жетіп, көздеген мекенжайды ымырт жабыла әзер тапты. Іздеген адамдары қаланың шетіндегі ұсақ көшелердің бірінде ертеде салынған үйде тұрады екен. Қақпасына таянғанда арғы жағынан шәуілдеп, қос қанден шабалана үрді. Олардың баяпар үні үй иесін сыртқа алып шықты. Үйдің маңдайшасындағы жанған көмескі шамнан түрі нақ білінбесе де ер адам дарбазаға қарай беттеп келе жатты. Қос итін сабырға шықырып, мейірін төге сөйледі.

– Қойыңдар, қойыңдар, болды! Жарайсыңдар…

Есікті ашып, полицияны көргенде қырықтар шамасындағы шашы қобыраған, орта бойлы жігіт сәл шіміріңкіреп қалды.

– Кеш жарық, Василий!

– Кеш жарық…

– Өздеріңізді іздеп, Зыряннан келдім.

Мынадан соң жайды бірден ұқты.

– Иә, кездейсоқ оқиғаға куә болып қалғанымыз бар еді… – Онысына жазықтыдай тіл қатты. – Үйге жүріңіз, ішке кіріп сөйлеселік.

Табалдырықтан аттағанда мұрнына қытай бұйымының жағымсыздау иісі жетті. Айнала қойма сияқты қорап-қорап заттар жиналған. Бір-екі тең дөңкиіп аяқ астында жатыр.

– Мына бейберекетсіздікке ғафу өтінеміз, – деді ас бөлмесінен төбе көрсеткен алшалғыш байланған әйелі бөгде адамды аңдап.

– Оқасы жоқ, сәлеметсіз бе!

– Сәлеметсіз…

– Валя, мына кісі Зыряннан бізді іздеп келіпті. – Ері әйеліне мән-жайды бір ауыз сөзбен ұқтырды.

– Мен өткенде өздеріңіз куәлік еткен істің тергеушісімін, капитан Ғұсманов.

– Базардағы тоналған бутик жайында ғой?..

– Дәл солай. Тергеу амалдарының шарты бойынша сіздердің күдіктімен бетпе-бет жүздесіп, оның сол қылмысты жасаған адам екеніне айғақ бергендеріңіз қажет. Әрі, түсініктеріңізде «қылмыскерді сырттай көріп қалдық, беттестірсе тануымыз мүмкін» депсіздер. Соған орай сіздерге келіп тұрмын.

– Әрине тергеу ісіне көмектесеміз, – деді қолын сулыққа сүрткен қалпы әйел көзілдіріктің ар жағынан мұның бетіне қадала қарап.

– Біз қазір түнгі сағат 11-дегі пойызға міну үшін жолға жиналып жатыр едік, – сөзді Василий жалғады, – ертең таңертең 6-ларда Зырянда боламыз.

Екеуі істің ашылуына көмектесетін рай байқатқандарына тергеуші іштей қуанды.

– Мына тауарларымызды алып, ертең таңертең Зырянда боламыз. Ертеңгілік барып, қарақшылық жасаған күдіктіні тануға, табуға көмектесейік. – Әйел сенімді кейіпте тиянақты пікір білдірді.

– Қылмыстың ашылуына түсіністікпен қарағандарыңызға рақмет. Олай болса ертең сағат 9-да мен сіздерді қалалық ішкі істер бөлімінде күтемін.

– Келістік. – Күйеуі мақұлдай басын изеді.

Капитан тізе бүкпестен сыртқа беттеді. Жағымды байламды естігеннен кейін, түн жамыла дереу ауданға тартты. Үйіне өте жай талығып жетсе де, «екі куәгер бұлтартпайтын дәйекті тауып бере ала ма, Арканиан өзін қалай ұстайды?» деген сияқты сауалдар басын қатырып, ұйқы бермей, әбден мазасы қашты.

Өйткені, бұл процесс әжептәуір күрделі еді. Айып тағу, «айыпкер» деп тану жөніндегі тергеу эксперимент амалдарына куәгерлер шақырылады. Күдіктінің жанында міндетті түрде нәсілі, түр-түсі, пішіні бірі-біріне ұқсас үш адам тұруы тиіс. Оларды қосалқы жандар деп атайды. Мұның сыртында процесті көз алдынан өткізетін тағы да екі айғақ кісі отырады. 

Таңға дейін осыларды ойлап, іштей пысықтап аласұрды. Ұйқысы ұйқы болмады. Алтыдан түрегеліп, жұмысына жөнелді. Барысымен қосалқы кісілерді алдырды. Екі айғақ адамды дайындады. Сағат 9-ға қорғаушыны шақырды. Себебі, куәгерлермен бетпе-бет жүздестірер алдында тергеуші қамақтағы күдіктіні «айыпкер ретінде жауапқа тарту жөніндегі қаулымен» таныстырады. Бұған міндетті түрде қорғаушысы қатысуы тиіс. Соның қатысуымен ол тергеуге келісетінін мақұлдап, қол қояды. Осыдан кейін  кешенді тергеу басталады.

Қорғаушы екеуі камераға төмен түскенде ұзын бойлы Арканиан бұрыш жақта серейіп тұр екен. Әдеттегідей қанын ішіне тартып, жөйіт боп-боз қалпы қасарып алған. Әуектеткенге уақыттың тығыздығынан капитан бірден қаулымен таныстырды.

– Қазір комплексті тергеу шарасы жүреді, осыған келісіміңіз керек, – деді.

Жулин тарыдай ғана көкпеңбек қарашығы сүзіліп, қорғаушысына қарады. Ақ блузканың үстінен қызылкүрең пиджак киген Амелина басын изеді.

– Бұл жалпыға бірдей міндетті норма, қол қою керек.

Капитан оң қолына қалам ұстатып, астына қатырма қағаз салынған келісім парағын тура алдына тосты. Ол үн-түнсіз кісенді қолымен мәйпездей сүйкектетті.

– Жақсы, осында қала беріңіз.

Екеуі сырт айналды да шығып кетті. Арада көп өтпей камераға өзі секілді уақытша қамаудағылар әкеліне бастады. Бұлар – алдын-ала әзірленген қосалқы жандар еді. Бәрін қабырғаға тақау шахматтың фигурасындай тізді. Капитан Жулинді әдейі оң жағынан екінші тұрғызуды тапсырған. Бұл арада оны қай тұсқа қойса да тергеушінің еркі бар еді.

Қорғаушы мен айғақ кісілер қарама-қарсы жаққа жайғасқан. Қазіргі шараға айғақ болуға келген олардың қылмыс әлеміне, мына қылмысты іске еш қатысы жоқ.

Жұпыны үстел үстінде күдіктіден сұрақ алу арнайы парақшасы – титулдық қағаз жатты.

Төрт көзі түгелденген соң капитан куәгер Валерияны шақыртты. Орта бойлы, ақсары өңді, сары шашты әйел ішке енгенде қарсы алып, бәріне естірте:

– Қазақстан Республикасының азаматы Валерия Артемова, жалған айып тағудың, фактіні бұрмалаудың немесе жасырып қалудың қылмыстық жауапкершілігі барын ескертемін, – деді.

– Мен өзім көзіммен көрген нәрсеге ғана куәлік етемін. – Тәмпіштеу танауының үстіндегі көзілдірігін сол қолының сұқ саусағымен болмашы көтеріп қойды.

– Жақсы. Олай болса бастаймыз. – Куәгерді ертіп, ортаға қарай алып жүрді. Келіншек бір сызық бойына тізілгендердің жүзіне барлай қарап, ілгерледі. Кенет Сарманның көз қиығы Арканианға түсті, ол өзін сенімді ұстап тұр. Сырт пішінінен, өңінен ешқандай күдік келтіретіндей секем жоқ.

Баяу жылжып, бір бүйірге келіп тоқтады.

– Мына адамдардың арасында сіз танитын кісі бар ма?

– Бар.

– Қай кезде, қандай жағдайда жолықтырдыңыз?

– 1994-ші жылғы 7-ші қазанда, – деп бастады әйел сөзін.  – Әдеттегідей сауда жасауға Өскеменнен осындағы базарға келдік.

Базар автовокзалдың қасында, «Ғарышкерлер» көшесінде. Таңғы сағат 8.40-тың мөлшерінде қарбалас жұмыс үстінде шылдыр етіп, терезенің сынған даусын естідім. Тосын дыбысқа жалт қарадым, неге екенін білмеймін әуелі жолдың жиегіндегі қызыл жигулиге назарым ауды. Сосын, берірек тұрған терезесі сынған комокқа көзім түсті. Бутиктің ішінен асыға шығып, жеделдете машинасына беттеп бара жатқан мына кісіні көрдім. – Сұқ саусағымен Арканиянды нұсқады.

– Сенімдісіз бе, осы адам ба?

Әйел жауап қатуға асықпай, байыппен тағы да төртеуіне кезекпе-кезек барлай қарады. Күмәнін сейілткісі келді ме, «ауыздарыңды ашыңдар» деді кенет. Күдіктілер бірдей ауыздарын ашып, тілі мен тістерін көрсетті. Басқа ешкімге аялдамастан куәгер әйел «осы» деп, Жулинді қайыра көрсетті.

– Астыңғы бір қасқа тісі жоқ.

Мұндайды күтпеген күдікті табанда нілдей бұзылып, ашу шақырды. Байсалды қалпынан кілт жаңылып, бұлқан-талқан адуын мінезіне басты. Қолы артына қайырылып, кісендеулі болса да, бірден әйелге тапап өтердей ұмтылды.

Тергеуші «конвой!» деп айқай салды. Есіктің сыртында әзір тұрған келдекті күзетшілер кіріп-кіріп келді. Дереу айыпталушыны тыныштандырып, сабасына түсірді.

Бұл арада келіншек тергеушімен екеу ара болған әңгімені мақұлдап, хаттамаға қолын қойып үлгерді.

Әйелді шығарып жіберіп, арада бес минуттай уақыт өткенде екінші куәгер – Валерияның күйеуі Василийді кіргізді.

Василий әлбетте осының алдында ғана болған әңгімені де, жағдайды да білмейтін. Өйткені куәгерлерді алдын-ала бірінен бірін бөліп алып кететін. Ол сенімді түрде табалдырықтан нық аттады.

– Мына кісілердің арасынан танитыныңыз бар ма?

– Қазір көрейін.

Жағалай жүріп алдыларына келді де, бөгеліп:

– Ауыздарыңды ашыңдар, – деді. Сол-ақ екен, Арканианды айнытпай таныды.

Күтпеген жайтты басынан кешкен Жулин тағы да ашуға булықты, өзін ұстай алмай түрі бозарып, беті тұлан тұтып шыға келді.

– Осы ма бутиктің терезесін сындырған?

– Сындырғанын көрген жоқпын, ішінен шыққан – осы.

– Оны қандай белгісінен біліп тұрсыз?

– Астыңғы қасқа тісі жоқ еді…

– Тісінің жоқ екенін көрген сәтіңізді баяндап беріңізші.

– Ол комоктан алқын-жұлқын шығып жүре бергенінде артына бұрылып, ырылдаған иттей тістерін ақсита шам шақырып, маңайына зәр шаша қарады. Содан оның астыңғы бір қасқа тісінің жоқ екені жадымда қалып қойыпты.

– Тағы айтатыныңыз бар ма?

– Жоқ.

– Онда мына хаттамаға қол қойыңыз.

– Бұл не?

– Бұл, дәл осы сәттегі болған екеуара әңгімеміз. Ең әуелі оқып алыңыз.

Қағазды алып, екі-үш минуттай асықпай көз жүгіртті. Сосын қолын қойды.

– Енді сіз бара берсеңіз болады. Рақмет, уақытыңызды бөліп келгеніңізге.

– Әрқашан әділдікке араша түсуге әзірміз.

Тергеуші жымиғандай өңі күлімсіреді. Сосын қосалқы адамдардың бәрін тиісті орнына жөнелтіп, камерада күдіктіні қалдырды. Ондағысы «темірді қызған кезде соқпақ» ниет. Жанында қорғаушы Амелина бар.

Жулиннің әуелгі еркіндігі білінбейді, өңі сұрланып, көзінің тарыдай қарашығы тұманданып алған.

– Ал, айыпталушы, бұған не дейсіз?.. – Әдейі «айыпталушы» деді. 

Шамырқана тістенгенінен жақ еті буылтық-буылтық. Көмейіне әлдене тығылып, жұтына беретіндей.

– Бір емес, екі адам сізді айырықша белгіңізден танып, қылмысыңызды бұлтартпай дәлелдеп отыр. Мұны айғақ адамдар да көрді, қорғаушыңыз да көрді. Тек сіз өз қолыңызбен жасаған істі мойныңызға алудан қорқып отырған.

Тергеушіні ашу кернеп, Арканианның жүзіне ызбарлана қарады. Бұған дейін беті бүлк етпей қасқая шіреп, дүрдиген оның темірдей беріктігі шытынады. Аққұба өңі топырақ тартып, сұңғақ бойы шөгіп, арқасы құныса – еңсесі салбыраған. Сәлден соң езіліп, екі көзінен жас парлай егіле жылады.

 – Братишка, сен менің қайда отырғанымды білмейсің… – Мұрынын қос-қостан тартып, мұның жүзіне жасық баладай имене көз қиығын салды. – 27 жыл отырдым…

– Ол менің басымды қатырмайды, мені дәл қазіргі жағдай толғандырады. Сіз ауыр қылмыс – қарақшылық жасадыңыз. – Капитанның зілді үні күнәһардың жүйкесіне зілбалғадай тиді.

– Өмірім қор боп өткен екен. Жүріп-жүріп әбден қартайғанымда бас құрадым. Бақытты болу – басты мақсат емес. Менің артымда қалатын тұяғым да жоқ, үйленгенім – таяуда ғана. Біз бала күтіп жүрміз. Сен мені соттағанда не табасың?

Сол сәтте тергеуші қорғаушыға, қорғаушы тергеушіге мойын бұрды.

– Сіз мойындаттыңыз, – деді Виктория Складчиковна.

– Не жасаймыз?

– Егерде сотқа жіберсек, одан әрі бұның денсаулығы көтермейді.

– Денсаулығында қандай кінәрат бар? – Капитан қорғаушыға назарын аударды.

– Ол ашық нұсқадағы туберкулез, шамасы, ұзақ уақытқа бармайды-ау, – деді.

Әңгімені осы жерден капитан аяқ асты тоқтатты. Күдіктіні қарауылға айдатып, абақтыға жөнелтті. Қорғаушыны ертіп, кабинетке алып келді. Кабинетке енісімен Амелинаға салқын қабақпен қарады.

– Сіз неге оның өте жұқпалы өкпе дертімен ауратынын бұрын айтпадыңыз?

– Сіз маған онша сеніңкіремей отырсыз ғой деймін. – Қайқайған кірпігі жыпық-жыпық етті.

– Жо-оқ, сақтық шарасын ұстауымыз үшін қажет еді ғой… Біз де бала-шаға бағып отырмыз, жұқтырсақ – қатер…

– Ондай қатты науқас екенін таяуда ғана білдім.

– Қайдан?

– Қалалық туберкулез диспансерінен… Бас дәрігері Зенченкодан сұратсаңыз бүкіл мәліметті береді.

– Қоғамға қауіпті жұқпалы дертпен ауырса, оны неге диспансерге тұрақты жатқызбаған?

– Білмедім… – Амелина иығын қиқаң еткізді.

– Айналасына қатерлі жұқпалы дерті анықталса, соған қарамай көпшіліктің арасында науқастың еркін жүруі – құқықтық тәртіптің бұзылуы болып саналады. Яғни, салаға жауапты адамдардың немкеттілігі. – Қорғаушының жүзіне шүйліге қарады. – Оны жақсы түсінесіз.

Дереу Зенченкоға Жулиннің сырқаты жөнінде сұрау салдырды. Қорғаушы арқылы науқастың диагноздар мәліметі жазылған «дерт тарихын» алдырды. Науқастың кітапшасы 1994-ші жылғы тамыз айының соңында ашылған екен. Онымен танысып шығып, диспансерге тартты.

– Капитан мырза, шақырсаңыз ішкі істер бөліміне өзім баратын едім. – Бас дәрігер бір жағы әзілге сүйей тіл қатты.

– Рақмет ықыласыңызға! Бір-екі сұрағым бар.

– Қандай?

– Мұндай аурумен қаншалықты өмір сүруге болады? – Жулиннің «дерт тарихын» үстел үстіне қойды. Дәрігер қолына алып, қузай парақтап, көзінің қиығымен шолып өтті. Өйткені ондағы жайға мейлінше қанық еді.

– Темір торда отырса, көп ұзаққа бармайды.

– Егер ол айналасына қатерлі жұқпалы дертке шалынса, сіздер неге оны еркіне жіберіп қойғансыздар? – Тергеуші бас дәрігердің жүзіне қарады, ол қипыжықтап көзін қашқақтата берді. – Қоғамға ауру таратушы, туберкулездің жұқпалы ашық түрімен сырқаттанған науқасты мәжбүрлеп әкеліп жатқызуға сіздердің құқыларыңыз бар. Заң қолдайды. Оны өзіңіз жақсы білесіз. Мемлекет диспансерді сол үшін ашып отыр. Жұқпалы аурудың таралуына тосқауыл қойып, алдын алудың амалын қарастырмаған сіздер – жауаптысыздар. Әрекетсіздік – ол да қылмыс.

Зенченконың көзі бадырайып кетті, бірдеме деуге жағының кірісі ашылмайды. Үйдей бәледен үн-түнсіз құтылғысы келетіндей…

– Оның ашық нұсқадағы туберкулез екені қашан және қандай жолмен анықталды?

Сары орыстың беті қып-қызыл болып кетті.

– Егер сіз жауап бере алмасаңыз, мына «дерт тарихы» қолдан жасалған, сіз қаншаға сатылдыңыз? – Бетіне шаншыла шүйлікті.

– Капитан мырза, оның науқас екені анық. – Көзінің қарашығы тоқтамай айналып, абдырай сөйледі. Басындағы қоқырайған ақ қалпағын сыпырып ап, үстелдің үстіне қойды.

– Мен сізге сенбеймін, облыстан мамандар шақыртып, анализін алдырып, қорытындысын содан кейін бірақ көреміз.

Дәрігер көзін жерден көтере алмай сілейіп, отырып қалды. Маңдайынан сұп-суық тер бұрқ етті.

– Өз аузыңыздан білгім келгені осы болған. – Сарман орнынан түрегелді. – Адал еңбек етіңіз… Екеуара әңгімеміздің хаттамасына ішкі істер бөліміне келіп, қол қойып кетіңіз. – Жай басып, сыртқа беттеді.

Үйге бір жағы көңілі тоғайып, бір жағы әрі-сәрі қалпы оралды. Арканианды «күдіктіден» «айыпталушыға» ауыстыруға бір-ақ қадам қалған. Одан әрмен қарай құжаттарын сотқа әзірлеу кезеңі басталар еді. Оның үстіне басшылары да осы қарақшылықпен тонау қылмыстық істің жайын қайта-қайта сұрап, ығырын алып барады. Олар  Арканианды отырғызуға мүдделі, бұл өзі де осыны бар жан-тәнімен қалайды.

Бірақ, аяқтан шалушылар кесе-көлденеңдесе іс алға баспай қоятынын да біледі. Өйткені, істі сотқа жіберу үшін әуелі прокуратураның тексеруінен өтеді. Олар құжатпен толық танысып, қандай айғақты дәлелдер бар, қандай сараптамалар жасалды, не жетіспейді бәріне мұқият үңіліп, атқарылған шараның заңдылықтарына мән береді. Соңында қорытындысын жазады, оң қорытындысын алғанда сотқа жөнелтіледі. Ал, тырнақ астынан кір іздесе, қылмыстық істің «көмескі» детальдарын қайта толықтырып, тексеру үшін кері қайтарады.

***

Есейіп, альпинизмде жақсы нәтижеге жетіп, олимпиадалық ұлттық құрамаға алынғанында Айсын елдің назарына іліге бастады. Белгілі-белгісіз азаматтар ықылас аударып, басшылар мен іскер кәсіпкерлермен танысты. Өзге спорт түрлерінің майталмандарымен араласып, білісті. Шығыс Қазақстандық болғандықтан облыстағы спортшылар мұны өздеріне жақын тартты.

Бұл уақта бірқатар спортшылар коммерцияға ауысып, өмірлерін кәсіпкерлікпен жалғастырған. Солармен байланысып, қатынас орнатты. Олардың бірқатары қылмыс әлемімен қоян-қолтық араласып жүрді. Ақырындап сыр тарта, Арканиан Жулинді іздеді. Ақыры ол жайында көптеген мәліметтер жинады. Суретін тапты – тура әкесіне пышақ жұмсаған өзі көрген ұзын бойлы адам, сәл егде тартқан. Неше жыл көкейінда сақталған бейне қолында тұрды. Бірақ, өзі әлі бала еді.

Тағы да араға уақыт түсті. Азия чемпионы атанғаннан кейін айналасы өзіне құрметпен қарады, Әлем біріншілігінде екінші тұғырдан көрінгеніне  жұрт дән риза. Өйткені, Қазақстанда бұл спорт түрінен әлі ешкім мұндай нәтижеге жетпеген еді. Альпинизм – кенже дамыған спорт түрі болып саналатын.

Үнемі құлағы түрік жүрді. «Арканиан Зырянға көшіп келді» дегенді естіді. Содан бері қанша құлшынса да жолы түспей қойды. Ақыры оқу-жаттығу жиыны Мұзтауда өтетін болып, Шығыс Қазақстанға ат басын тіреді. Сонда оның қамауда отырғанын естіді. Қуанып қалған. Енді кеше ұзынқұлақтан «дүниенің тесігін жамаған бәле емес пе, мұнысы жеңіл-желпі іс көрінеді, босанып кетуі ықтимал» дегенді құлағы шалды. «Қап, әттеген-ай» деп, алаңдай алабұртты. Жылдамырақ қимылдауы тиіс.

Әлі нарықтық өлшемдерді қабылдай қоймаған қоғам қара қазандай қайнаған мезет. Бұрынғы спортшылардың бірқатары рэкетирлікке бой ұрып, қайсыбірі ықпалдылығымен күңгірт бизнес пен қылмыс әлеміне сөзін жүргізе бастаған. Елдің айтуынша Өскемендегі осындай жанның бірі – «Торнадо». Кезінде бокстан әлем біріншілігінде жеңіп тұрып, әділетсіздікпен олимпиадаға бармай қалғандықтан спортты тастап, кәсіпкерлікке ауысқан. Төңірегіне сөзін сөйлеп, сойылын соғатын кіл жуанжұдырықтыларды жинады. Өздеріне қияс қарағандардың бәрін қара құйындай шырқ үйіріп, тапап кететін. Аты Аян болса да өзіне «Торнадо» деген лақап есімді қош көрді. Жұрт оны бүгінде «Торнадо» деп біледі.

Көкейінде мұз боп қатқан құса мен кектің итермелеуімен Айсын Торнадоны Өскеменге өзі іздеп келді. Кезінде Риддерде мектеп-интернатта оқыған екі досы қарсы алып, қаланың бір шетіндегі офиске әкелді. Небары 27-дегі жігіт тым салмақты екен. Сөзін бұзбай әңгімесін тыңдады.

– «Он жасымда жетім қалдым» дейсің бе?

– Иә. Өлтірген адамдар ұсталмады. Бірінің атын білем – Арканиан. Қазір сондай бір адам Зырян қаласында түрмеде отыр, көрсем танимын. Сонымен жолығудың жолын қарастырудамын, соған септігіңізді тигізсеңіз…

– Көмек қандай тұрғыда болуы керек?

– Маған ол отырған түрменің схемасы, кіретін-шығатын есіктері, ғимараттың суреттері, құныкердің қай блокта, дәл қай камерада отырғаны қажет. Әрі қарай мен өзім шешемін.

Айсынның айқын да нақ сөйлейтіні, табандылығы ұнады.

– Жақсы, көмектесемін. – Қыздың талдырмаш тұрқына, әдемі жүзіне барлай қарады. – Арканианды сырттай білемін. Кеңес дәуірінің қалыптастырған паханы. Оның ықпалы Өскеменге жүрмейді, «Голубой заливтен» әрмен аудан мен ұсақ қалаларға қарайтын болса керек. Қаланың қай жеріне тоқтадың? – Әңгіме ауанын кілт басқа жайға аударды.

– Бірден өзіңізге келдім, қайда тоқтайтынымды енді қарастырам.

– Еш алаңдама, жігіттер қазір орналастырады, шаруаңа бүгіннен бастап кірісеміз.

– Біз Шығыс Қазақстанға оқу-жаттығу жиынына келгеміз, команда тауда. Мен жаттықтырушыдан үш күнге сұранып едім…

– Ертең бәрін қолыңа ұстатуға тырысамын.

– Рақмет!

5

Капитан күндегі дағдысымен сағат 6-да түрегелген. Есігінің алдында жаттығу жасап, аяқ-қолын керіп-созып жатқанында қақпаның есігі қағылды. «Таң атпай жүрген кім болды екен, көршілердің бірі ме?» деп ойлап, есікті ашқан. Өз көзіне өзі сенбей қалды, кешегі Василий мен Валерия. Әдеттегі пошымдары байқалмайды, суға түскен торғайдай бүрісіп қапты.

– Сәлеметсіз бе, Сарман Сапарович! – Василий қарлыға үн қатты.

– Қайырлы таң! Жайшылық па?

– Сіз бізді кешіріңіз, – сөзге енді әйелі араласты, – кеше ішкі істер бөлімінен шығып, базарға жұмыс орнымызға барғанда, тура сондай адамды көрдік.

– Иә, тура сондай адам көрдік. – Күйеуі әйелін мақұлдады. – Дәл бетпе-бет ұшырастық. Сондықтан біздің берген айғақ фактісі дұрыс емес, біреудің обалына қалғымыз келмейді.

Капитанның іші қылп ете қалды, дардай етіп сүйенген алтын қамалы бір күн өтпей шақ-шәлекейі шыға күйреді.

– Астыңғы қасқа тісі де ұқсай ма?

– Онысын аңдап үлгіре алмадық. – Василий міңгірлей көзімен жер шұқыды.

Бұларды түні бойы қылмыс әлемінің «қауымдастығы» әбден қорқытып, таң атпай есігінің алдына әкелгенін түсінді. Өткендегі Қапез осы маңға таяу тұстан өздерін көз жазбай аңдып тұрғандай, төңірекке бажайлай назар жүгіртті. Ешкім байқалмады. Нақ қылмыскердің қамауда отырғанын ар жағы сезіп тұр.

– Біреу-міреулер сіздерге қысым жасап жатқан жоқ па?

– Жо-оқ, шын айтып тұрмыз! – Әйелдің үні ышқына шықты. – Абайсызда жаңылысып, жазықсыз жанның обалына қалмайық деп…

Капитан екеуінің жүзіне барлай назар жүгіртті.

– Шындықты айтыңыздар, әлдекімдер күш көрсетіп жатса, айырықша тапсырмалар орындайтын ұтқыр жасақпен барамыз.

– Жо-оқ, ондай ештеме жоқ. Бізді қинағаны «жаңсақ… жаңсақтыққа жол бердік пе?» деген ой. – Ері Василий тұтыға сөзге килікті.

– Куәлерді сыртқы қысымшылықтан өкімет қорғайды, оны біліп қойыңыздар. – Сарман екеуін иландыра сөйледі. Оның ләміне жауап қатпады. Арада үнсіздік орнады.

– Жақсы, онда сол адамды қолға түсіруге әрекетке көшеміз. Ол ұсталғанда өздеріңіз танып, қылмысын мойнына қоюға көмектесесіздер.

– Мақұл, келістік.

Жұмысқа ұнжырғасы түсіңкіреп келді. Алдындағы қағаздарына қарауға құлқы соқпай, ісінің қюы қашты. Ана папкіні бір ұстап, мына буманы бір қарап, сипалақтады да қалды. Кенет есік шалқасынан ашылып, домалақ жүзді Гүләйім күлімсірей енді.

– Жалынды сәлем, капитан мырза!

– Сәлем.

Алдына кіріс құжаттарды тіркеу журналын жайып салып:

– Мына жерге қол қойып жіберіңіз, – деді.

– Бұл не?

– Шағымданушының арызын қайтарып алу жөніндегі өтініші.

Мынаны естіп, тіпті төбесіне жай түскендей болды. Кітапшаға қолын қойып, құжатты алып қалды.

– Жақсы, сау болыңыз, – деп, кеңсе басшысы шығып кетті.

Хаттың шекесіне полковник С. Кузнецов «Подполковник  Грибановқа! Қарау үшін!» деп, бұрыштама соғыпты. Грибанов бұған жіберіп отыр.

Жапа шегіп, зәбір көруші Ләтипа Тұрова қылмыскерге ешқандай кінә тақпайтынын ақтарыла жазыпты. «А. Жулин тарапынан кассадан алынған ақша қайтарылып, сынған терезе қалпына келтірілді. Материалдық, моральдық залал толық өтелді. Қоятын ешқандай кінәрат-талабым жоқ. Сондықтан оған қатысты қозғалған қылмыстық істі тоқтатуларыңызды сұраймын».

Іштей тырсылдап, жарылып кете жаздады. Кежегесі кері тарта отырып, өтініш-хатты қылмыстық іске тіркеді. Бір тұста «қалалық ішкі істер бөлімінің басшысы Сергей Александровичке кірсем бе?» деп ойлады. «Кіргенде не жасаймын, мына хат оның өзінің қолынан өтіп отыр ғой» деген байлам тоқтата берді.  

Көзге көрінбейтін күш, бәлкім, Қапез бастаған қылмыс әлемінің «бауырластар қауымдастығы» тындырымды жұмыс жасап жатқанын бұрыннан байқайтын, енді міне, өзі солардың кесе көлденең қойған тосқауылынан аса алмай отыр. Ал, екі ортаға «алтын көпір» болып жүрген Амелина екені айтпаса да белгілі.

Қылмыстық істі лажсыздықтан сан ақтарып, ақырында қолынан бар келгені – Жулиннің карточкасының шекесіне «тәж киген» деген анықтаманы жазды. Бүкіл алдына жатып алған тосқауылға қарамастан оның ісін сотқа дейін жеткізуді ойлады. Бірақ, жапа шеккен басты адамның ешқандай кінә қоймайтынын көрсетіп, істі тоқтатуды сұрап, хат жолдауы – бәрін түбірімен өзгертіп жіберді.

Түстен кейін сең соққан балықтай әрі-сәрі хал кешіп, кабинетінде отыр еді, кәрі сүйек қара телефон бебеулеп қоя берді.

– Капитан Ғұсманов тыңдап тұр.

– Сізді полковник Кузнецов шақырып жатыр. – Қабылдау бөлмесіндегі хатшы қыз екен.

– Құп!

Сергей Александрович байсалды қалпы қарсы алды.

– Шаруа қалай?

– Жулиннің қылмыстық ісінен өзге өндірістегі құжаттар кесте бойынша жылжып келеді.

– Жарайды… – Сөзін үзіп, Сарманға қараған қалпы бөгелді. – Бәрін көріп отырмын, заң аясынан асып қайда барамыз?.. Біздің барлық шарамыз заң аумағынан шықпайтыны белгілі. Сені шақырғаным, – көзін көзіне қадады, – бірінші, жұмыс жайы, екінші, білікті ізбасарлар туралы. Кәсіпқой кадрлар әзірлеу – үлкен міндет. Екі-үш жылда бір мәрте жоғары жақ ротациямен өздеріне жігерлі жас жігіттерді алдырады. Сен биыл 28-десің. – Алдында жатқан Ғұсмановтың жеке қызметтік парағына үңілді. – Қызметте алғырсың. Сондықтан өзіңнің кандидатураңды жөн көріп, ұсындым. Бұл жолы министрліктің орталық аппаратына алып жатыр.

Мына күтпеген жай Сарманның ақылына қонбады. Қазақстанның қайдағы бір қиырындағы шағын аудандық қаладан бірден Алматыға, министрліктің орталық аппаратына бару – үш ұйықтаса түсіне кірмеген.

– Иә, нанбай отырсың ба, сенің кандидатураңды облыс та мақұлдады. Бұл осыдан екі ай бұрын басталған іс еді, мен саған әбден шешілгенде енді айтып отырмын. Дайын бол, шақырғанда бірден жүріп кетесің.

– Үлкен сенім артып, қолдау білдіргеніңізге рақмет, Сергей Александрович! Менің мүлде ондай жоспарымда жоқ еді…

– Жақсы, іске сәт!

Бастықтың кабинетінен көңілі көтеріліп шықты.

Ертеңінде тергеу камерасына Жулинді алдырды және оған бетперде кидіріп әкелуді тапсырды. Бұл кіргенде ол бұрынғыдай қырын қарап тұрмады.

– Қайырлы күн.

– Қайырлы күн, командир.

– Не айтасыз, мен әдейі сізді тыңдау үшін келдім.

– Братишка, мен Ресейде 27 жыл отырдым. Ол жаққа барсам, енді тірі қайтпаймын. Ең бірінші денсаулығым көтермейді. – Бұрынғыдай сазара тілін жұтпай, сөйлеуге пейілді сияқты.

– Қашаннан бері туберкулездің жұқпалы ашық түрімен ауырасыз?

– Ешқандай науқастың белгісі білінбеді, жаздың соңында медициналық тексеруден өткен едім, сонда өте жұқпалы кох таяқшасы анықталды.

– Ондай жағдайда диспансерге бірден жатқызуы керек еді, сізді неге жатқызып емдемеді?

Үндемей, көзін қашырта берді.

– Науқас қарсылық танытса да, күшпен стационарлық жағдайда емдеулері тиіс, міндетті. Сіз диспансерде емделіп жатқаныңызда, мынадай бәлеге ұшырамас едіңіз.

Жулин жауап қата алмады. Арада меңіреу тыныштық орнады.

– Жақсы, мен оны түсіндім. Қайта өз ісімізге оралайық, киоскінің терезесін сындырған тапанша қайда?

– Шынын айтайын, ол сырт көзді қорқыту үшін ғана қолданылған ойыншық пистолет еді. Қоқыс салғыштың біріне лақтырып кеткенмін.

– Қарақшылық жолмен тонағаныңыз рас қой?

– Рас.

– Мойындайсыз ба?

– Мойындаймын.

Тұрованың істі тоқтату жөніндегі хаты келіп түскенінен мұның хабардар екенін іші сезіп тұр.

– Братишка, мен естідім, сізді жоғарлатып Алматыға жіберейін деп жатыр екен. Жеке өзімнің алғысым ретінде Алматыдан үш бөлмелі пәтер сыйға беремін.  – Әдеттегіден кілт өзгеріп, сөзуарға айналыпты.

Сарман езу тарта күлді. Қылмыс әлеміндегі сымсыз телефонның қалай жылдам жұмыс жасайтынына қайраны таусылды. Бұл жайында өзі кеше ғана білді.

– Мені сатып алмақшысыз ба? – Шаншыла қарады. – Қолымның тазалығы, жүрегімнің ақтығы, ар-намысымның биіктігінен мұндай нәрсе мені қызықтырмайды. Көмектессем – адами тұрғыдан көмектесемін. Ең бірінші кездескенімізде «ешқандай қылмысты аша алмайсың» дегеніңіз есіңізде ғой. – Сөзін үзіп, жылан көздеріне қадала қарады. Қылмыскер сілейген қалпы тіс жармады. – Міне, бәрі ашылды – ойыншық қаруды сес етіп, дүкен тонағаныңызды мойындадыңыз. Бүкіл куәгерлер айыбыңызды мойныңызға қойып берді. Табанды түрде іздестірудің арқасында бәрі қалай болды – солай қағазға түсті. Келісесіз бе?

– Келісем.

– Ендігі ұйғарымды мен ішкі түйсігіме саламын. – Сарман орнынан қозғала берді.

– Капитан мырза, кездескенше сау болыңыз!

Иығына қорғасындай салмақ артып, кабинетіне келді.

Манар әлдекіммен телефонмен тілдесіп жатыр екен. «Жақсы, қазір жолығайық, мен он минуттан кейін барамын» деп, тұтқаны орнына қойып, киімін киіп шығып кетті.

Сарман үн-түнсіз қалпы жақтауға таяп кеп, терезеден сыртқа қарады. Зырян ойпаңда жатса да сонадайдан бұлдырап Алтай тауларының шоқтығы көрінеді. Теріскей шығыстан күздің түйдектеле жылжыған сұр бұлты байқалды. Ол шымылдықтай бірте-бірте дала жүзін бүркеп, қымтай түсті. Сахнада бір актінің аяқталғанындай күйкі тірліктің де бір кезеңі тұйықталғанын үнсіз байыптады.

Әртүрлі ой иектеген қалпы орнына жайғасты. Кузнецовтың «біздің барлық шарамыз заң аумағынан шықпайтыны белгілі» дегені құлағында ызыңдап жүр. Ендігі амалы не, қандай қадам жасайды? Айғақты заттардың жетпіспеуінен және жәбірленуші Л. Тұрованың ешқандай кінә қоймайтынын және тергеу шарасын доғаруды сұраған хатын басшылыққа алып, күдікті Арканиан Жулинге қатысты қылмыстық істі тоқтату туралы қаулы жобасын әзірлеуден басқа жол жоқ.

Ауыр күрсінді.

Тасымалды жазу машинасын өзіне жақынырақ тартып, шақылдата жаза бастады. Бір кезде қылмысты ашу мен тергеу барысына қатысты қорытындысы әзір болды. Оған жәбірленушінің хатын, қылмысты іздеу бөлімінің «қылмыстың басты құралы тапаншаны табудың мүмкіндігі жоқ» екендігі жөніндегі жауабын, қалалық туберкулез диспансерінің бас дәрігері Зенченконың күдіктінің дансаулығына қатысты ұсынған анықтамасын қоса тіркеді.

***

Торнадоның альпинисші қызбен сөйлескенінен кейін арада бір сағат өтпей 500-ші қара мерседес Зырянға қарай асығыс кетіп бара жатты.

Шаруаны тындыруға қандай іске де оңтайлы нөкерінің бірін жіберді. Ол түс ауа Ішкі істердің қалалық бөліміндегі әлдекіммен жолықты да, кешке онымен қайта жүздесіп, архитектордың шимағындай қағазды алды. Оңаша отырып, қай қабаттан қай қабатқа қалай көтерілуге, бір блоктан келесі блокқа қандай амал-жолмен өтуге болатынын әбден пысықтады. Түсінгені – уақытша қамақта ұстайтын орын мен тергеу абақтысы бір ғимаратта екен, ортасын қабырға бөліп тұр. Арканианның қамақ камерасын анықтады – бірінші қабат, үшінші камера. Сосын, бес мың долларын қолына ұстатып, «сен – мені, мен – сені көрмедім» деп аттанды.

***

Ертеңінде қалалық прокуратура капитан Ғұсмановтың тиянақты анықтамасы мен қаулысына қарсылық білдіре алмай, келісімдерін берді. Енді тергеуші күдіктіні қамақта ұстау шарасы туралы қаулысын әзірлеп, оны үй қамаққа алу жөнінде ұсынысын енгізуі тиіс.

Сарман осыған кіріскен.

Күдікті үйіне шыққан кезде қылмыстық істің біржола тоқтатылғанын білдіретін. Бұйырса, екі-үш күннің айналасында ол да жүзеге асатынын капитан іштей топшылады.

***

Зырянның орталық көшесі арасында көк желегі, бойлай өскен шыршасы бар екі бөлек жол. Ондағы қозғалыс бір бағытқа арналған. Көрнекті көше аяқталған тұста мемлекеттік автоинспекциясының көк жолақты көлігі тұрды. Енді шығып келе жатқан мүйіздей төбесінде шошайған қос қызыл-сары түсті «байбалам» шамы бар. Ішінде екі жол полициясы өзара әңгімеге көшкен.

– Әлгіндегіні не жасаймыз?

– Бала-шағамызбен бір демалайық, мен кәуапты қатырып пісірем. – Оң жақтағысы бар шынын айтты.

– Онда базардан жас ет алайық.

Кенет рөлде отырғанының көзі бақырайып, сәл артқа шегіне қисая берді. Қасындағы түсінбей оның жүзіне қарап, қайта алдына назарын тіктегенше әлдене гүрс ете шопыр жақтан қапталдай кеп соқты.

– Иттің баласы! – Рөлде отырған полиция байбаламға басып жатыр.

Соққан машинаның есігі шалқасынан ашылып, әлдекім сүйретіле түсе бастады. Аяғына ілініп, «Столичная» деген арақтың шынысы жерге қоса домалады. Тасқа тиіп, түбі ойылып қалды. Өзі тәлтіреңдеп, жағалы сырмасы шұбалаңдай есікті қармана денесін әзер игерді.

Жолаушы мінетін жағындағы полиция атып шығып:

– Кәне, жексұрын, қолыңды капоттың үстіне қой! Тез-тез! – деп айқайлады.  Рөлдегі сыңары да жандәрмен ұмтылып:

– Қой қолыңды капотқа, пәтшағар! – деп, әкіреңдей шабаланды. Теңселген бойжеткен:

– Әй, сайтан алғыр-ай! – деп, әлденеге кейи күңкілдеді. Өзінің мынадай оқиғаға ұшырағанына қынжылатындай. Оған қарайтын оқалылар жоқ, екі жағынан қармап ұстап, капотқа екпетінен салды.

– Ақымақ қаншық, сілейе тойып алыпты ғой! – Рөлдегісінің шамы қаттырақ, онысы түсінікті де, қараптан-қарап машинасы бүлінді. Капотқа омырауын басқан әйел де аузы жабылмай сөйлеп жатыр.

– Мен кешірім өтінемін… Мына машина менікі емес еді…

Қабақтары түксиген шенділер қолын артына қайырып, кісен кигізді.

– Сіз бізді мазақ етіп тұрсыз ба? – Біреуі ақыры шыдамады, дүңк етті.

– Жо-оқ, сержант! – Сықылықтай күлді.

– Қазір күлгеніңді көрем. – Екпетінен жатқан оны жұлып ап, дедектетіп алып жөнелді. Өкшесі қисаңдап, әзер жүріп барады.

– Ғафу өтінем, сержант, кешіріңіздер… Мен ішпейтін едім, бүгін солай болып қалды.

Аяғының ұшын аннан бір тигізіп, мыннан бір тигізіп, бұлғақтата ішкі істердің қалалық бөліміне әкелді. Буынын ұстай алмайтын әйел сылқ-сылқ күледі. Жол-жөнекей ұшырасқан полициялар оның мына сықпытына ұнатпай, қабақтарын кіржите қарайды. Ауысым басшысы айдаладан тыжырына жиренді. Дәл алдына сүйреп әкеп отырғызғанда:

– Қай сайтанның ұясынан суырып әкелдіңдер? – деді, мынаның өрескел ұсқынынан, арақ мүңкіген исінен анадайдан шошына.

Әйелдің сөмкесін үстелдің үстіне қойды.

– Мынау не?

Ешкім жауап қатпады, сөмкені қолына алып әрі-бері қағыстыра бастады. Ішіне үңіле ақтарыстырған кезекші офицер:

– Ештеме жоқ! – деп, шамқорлана тіл қатты. Сол кезде иығына түскен шашы бетін жапқан бойжеткен, сәл басын тіктеп:

– Привет! – деді.

– Не правасы, не техпаспорты, не жеке куәлігі жоқ… тек кітапхананың карточкасы бар. Қайдағына қайдан әкелесіңдер?!.

Мира Қазбекова, сізді қарсы жолмен жүргеніңіз үшін, және полиция меншігін, яғни, көлік құралын қиратқаныңыз үшін айыптаймыз.

Кезекші офицер айыбын мойнына іліп, кінәлап жатқанында бойжеткен басын үстелге қойып, кілгіріп кеткен еді. Оны көрген аға лейтенант шамданып:

– Мира Қазбекова! – деп айқайлады. – Сіз мені мұқият тыңдаңыз.

Оған құлақ асатын қыз жоқ, офицердің алдында жатқан әлдебір бұранданы аузына апара берді, сол кезде оны аға лейтенант қолынан жұлып алып, лақтырып жіберді.

– Иә, тыңдап тұрмын… – Сәл кеудесін көтеріп, оңшалып отырды. – Мынау не? – Қаперсіз, ыржия езуі жайылған.

Парықсыз бойжеткеннің бетіне қараған кезекші аға лейтенант:

– Сіз әлдене ойлайтындай жағдайдасыз ба? – деді таңданған кеппен. Көзі кілгірген мас сұқ саусағын шошайтып, аузына қарай апарып:

– Менің жүрегім айнып барады, – деді.

Мұны естіп, офицердің бет-аузы тыжырына:

– Ой-ой, жоқ! Ойбай, әкетіңдер аулақ! – деп, қолын бір сілтеді. Сол кезде бойжеткен қылғынып, лоқси бастады.

– Қандай жиіркенішті, құдай-ай… қамаңдар! Мен оны ертең тіркеймін.

Екі полиция қос қолтығынан алып, уақытша қамақ камераларына қарай дедектете жүрді. Соңдарынан офицердің өте наразы кептегі «топас» деген үні естілді.

Араққа сылқия тойған бойжеткенді жеке камераға қамады. Уақыт жым-жылас кеңістікке сіңіп, секунд тілінен шексіздікке құлап жатыр. Түннің бір мезетінде абақтының ішіндегі күзетші ұйқы ашайын дегендей күрешкесіне шәйін құйып ап, тұтқын қызды арнайы келіп көрді. Екі аяғы төмен салбырап, бір бүйірімен қырындай жатқан қалпы сәл пысылдай дыбыс шығарып, шырт ұйқыға енген екен. Оның әдемі тұрқына, жап-жас қалпына әлде сүйсініп, әлде жанашырлықпен бөгелгені белгісіз, қарауыл көзін қадап, бір минуттай міз бақпай тұрды. Сосын сырт айналып, камералар секциясынан қызметтік дәлізге қарай беттеді. Ауыр темір есік сарт-сұрт ашылып-жабылып, күзетшінің абақтыдан тысқа шыққанын аңғартты. Оны растай түскендей онысыз да өлеусіреген шам сөніп, ішті күңгірттік жайлады. Осы кезде қыз атып түрегеліп, арнайы шпилькалармен қыстырылған басындағы паригін шешті. Өзінің қысқа шашын төбесіне жинап, жақсылап түйді. Көйлегінің ішіндегі белінің тұсында жасырынған жұқа комбинезонын ықтияттап кие бастады. Бірінші балағын түсіріп, табанына ілгешегін ілді. Сосын көйлегін шешіп, қос анарындағы тартпасын ағытып былай тастады. Екі жеңіне қолын сүңгітіп, омырауын дұрыстады да кеудесіндегі сыдырмасын жапты. Басына күләпарасын киді. Денемен дене болып жабысқан созылмалы арнайы спорттық киім, тарамысша тартылған жіптіктей құлын мүсінін анық көрсетті. Сосын темір тордың саңылауынан қолын шығарып, шпилькамен құлыпты бұрап ашты. Шпилкасын қайыра шашына түйреді. Ақырындап жылжымалы есікті сырғытып, денесін жартылай алға шығарды да абақтының ұзына созылған дәлізін көзінің қиығымен бажайлай қарады. Ешкім көрінбеді.

Осы кезде абақтыдағы қарауылдардан рация арқылы кезекші-диспетчерге «бәрі орнында, тыныш, он минуттан кейін келесі тексеру жүргіземіз» деген мәлімет түсіп жатты.

Бойжеткен камералар сеторынан қызметтік дәлізге шығып, аса сақтықпен аяғының ұшымен жылжыды. Жол-жөнекей әлдебір күрешкеде тұрған қасықты іле кетіп, қалтасындағы целлофан қапқа қол жуғыштан шамалы су құйып алды. Сосын маңдайшасында «қауіпті, жоғары вольттағы тоқ» деген электро-камераға енді. Оның ішінде абақтының жарығын реттейтін трансформатор бар еді. Ондағы тоқты тұйықтау үшін қасықты әлдебір кабельдерге теңшей іліктіріп, жоғары жағына целлофан қалтаны байлады. Су жиналған бұрышын иненің жасуындай етіп тістеп тесті. Одан мөлтеңдеген тамшы қасыққа дәл тамды.

Қыз бәрін және бір пысықтай қарап ап, төбеде тұрған тор-люкті ашып, жоғары көтеріліп кетті. Бұл – уақытша қамақта ұстайтын корпус пен ұзаққа қамалған тергеу абақтысының арасындағы ауа жүретін желдеткіш арна еді. Екі блокқа ортақ, арада үлкен ебелек зыр қағып тұрды. Ол жазда камераларға салқын ауа әкеліп, қыста жылы жел үрлейтін.

Әлгі ауа жүретін арнамен еңбектеп, зыр қаққан желдеткішке келді. Жанына таянып, сәл бөгелді. Кенет, тырс етіп, үлкен қондырғы шыр айналған екпінін жоғалта берді. Әлгі кезде тамған су қасықты толтырып, ол салмағымен төмен қарай құлап кеткен еді. Сол заматта тоқ тұйықталып, автоматты сақтандырғыш қоспаны ажыратып жіберді. Зыр қаққан алып желдеткіш тоқтап қалды. Осы сәтті пайдаланып Айсын ебелек қанатының арасымен қуыстан ары өтіп үлгерді.

Қыз бауырымен жылжып, ұзаққа қамалғандар отыратын абақтының аумағына келді. Тор-люктан назарын төмен салғанда мұның күзетшісі қамақ камерасының алдындағы дәлізде жүр екен. Қолына суқұтысын ұстаған қалпы дәл астынан өтті. Соңынан баспалай қарап, оңға бұрылғанын байқады. Дереу жерге салбырай түсіп, ізінен мысықтабандай басып жетті – дәретхана екен. Ішке енді – кіші дәрет сындырып тұрған үстіне кірді. Ту сыртынан шабуыл жасамай бері бұрылғанын күтті. Ауын түймелеп айнала бергені сол еді, қарсы алдында барысша жымған әлдекім тұрды. Жын ба, шайтан ба – түсінбеді. Қалт қимылдағанын байқады – шалқасынан түсті, шүйдесі тас еденге оңбай соғылды.

Беймәлім адам оны жағынан тепкен еді – соққы қатты тиді. Есеңгіреген қалпы сүйретіп, үшінші камераның алдына әкелді. Ақырын жанындағы қынынан пистолетін шығарып, магазинін көрді – кәдімгі әскери оқ. Магазинді қайтадан орнына салды да, шалажансар қарауылдың беліндегі кілтті алды. Ақырын бір аттап камераға таянды – әлдекім серейіп ұйықтап жатыр. Таңғы төрттердегі талмау уақыттағы ұйқы. Құлыпты баяу бұрап ашып, есікті жылжытып табалдырықтан аттады да бөгеліп қарады – сол. Дәл жанына таянып, төбесінен үңілді – сол. Көзіне әкесіне пышақ салған сәті елестеді. Маңдайына пистолеттің ұңғысын тақап, нұқып жіберді. Селк етіп оянып, тұтастай қап-қара киінген бөгде жанды көріп шошып кетті.

– Әкеңнің үйінде жатырсың ба? – Көзі шоқтай жанады. – Жейдеңнің түймесін ағыт! – Ақырын, бірақ зілді сөйледі.

– А-а, а-а, – басын сәл көтеріп, абдырай үн шығарды. Түймесін ағытып жатып, қолдары дірілдеді. – Сен кімсің?

– 1982-ші жылы Өскеменде екеулеп кеп, үйінде пышақтап өлтірген жігіт есіңде ме?

Қабағы қыртыстанып, әлдеқашан ұмытқан әлде мойындауға дәті жетпеген халде аузын аша мақсатсыз түрде қарады.

– Жаныңдағы адам қатыгездікпен пышақтап өлтірген оның әйелі де жадыңда шығар?

Иегін қағып, басын изегендей болды.

– Спортшы жігіт өзі кінәлі… – Түсінде үрген иттей міңгірледі.

– Ендеше иманыңды үйіре бер, ата-анамның жазықсыз қаны үшін, жалғыз жетім өскенім үшін ажалың менен!

– А-а, тоқтай тұр, кідіре гөр! – Қолын соза берді. Пистолет тарс етті де тура жүрегінен оқ тиді. Сәл тыжырына бөгелгенінде екінші қайтара атылып, шалқалай құлады. Қабырғаға бұрқ етіп қара қан шашылып, қақ маңдайында тырнақтай тесік қалды.

Шаңғы жарысының бірі биатлон спортындағы неше жыл мылтық, тапанша атқаны кәдеге асты.

Жеті түннің ішінде кенеттен оқтың үнін естіген өзге постағылар тұра жүгірді. Кезекші офицер, «бізде төтенше жағдай» деп, әлдекімге баяндап жатты…

Үдере жеткен бақылаушылар алып темір есікті аптыға ашып, қамақ секторына өткенде қолында пистолеті бар қарауылдың камераның қасында тұрғанын көрді. Пистолетін кезенген қалпы оған таянған бақылаушы:

– Маған қара, Коля, маған қара! – деді.

– Мен өлтірген жоқпын, – деді ол абдырай.

– Пистолетті бері бер, – оң қолымен наганын кезенген қалпы, сол қолын қарауылдың қаруына созды. – Маған қаруыңды бер. – Жып еткізіп жұлып алды. Сол кезде жанында анталай тұрған полициялар күдікті әріптестерін тарпа бас салды. Қолын артына қайырып, тұтқындап жатты.

– Мұны мен істеген жоқпын, мұны мен істеген жоқпын! – деп бәйек қақты Коля.

Бас қадағалаушы камераға кіріп, өліп жатқан Арканианды көрді. Сілейген қалпы бір сәт мөлие қарады. Қайта шыққанында «тыңдаңдаршы, тыңдаңдаршы!» деп жалынған күзетшіге назары түсті.

– Әкетіңдер мұны бұл жерден! – деп жекірді. Сосын айналасына дүдәмалдана назарын аударды да, «соңымнан еріңдер!» деп айқайлап, жүгіре жөнелді.

Бұл кезде қыз ауа арнасымен еңбектеп бара жатты. Енді ол кері келесі блокқа өте алмайтынын біледі. Алдын ала көкейіне тоқыған схема бойынша камералар секциясынан жылыстап, қызметтік-әкімшілік бөліктегі дәретхананың терезесі арқылы сыртқа шығып кетуі тиіс. Дәл солай бірінші қабаттың желдеткішінен тысқа сытылып, құбырды қуалай жалаңаш қабырғамен мысықша жоғары өрмеледі. Бір мен екінші қабаттың тұсындағы сәл буылтық болып біткен белдеу көп көмегін тигізді. Екі қабатты ғимараттың төбесіне көтеріліп үлгерді. Жан ұшыра жүгірген қалпы уақытша қамақ блогы орналасқан келесі тұсына ұмтылды. Барған бетте ернеуге сүймелденіп, жалаңаш қабырғаның жоғары жағымен көлденең жүргізілген құбырдан ұстап, қабырғаға жабысқан қалпы ілініп қалды. Сол кезде іздеушілер де шұбыра жетіп, тұс-тұсқа бытырай айнала тінтіген. Дәл төбесінен әлдекім қолшамының жарығын түсіріп, шұқшия қадалды. Бір абыройы қабырғамен қабырға болып жабысқан қызды аңғармады. Жоғарыдағы сәндік үшін жасалған екі қарыстай шығыңқы ернеудің төменгі жағы оны сырт көзден мейлінше қалқалап, жасырып бақты. Біреу селт етер дегендей, әккі полиция «әй» деп айқайлап қалды. Бәріне бекем жан оған да демін ішіне жұтып, сыр білдірмеді. Ары-бері әуреленіп, ақыры ол кейін қайтты. Әуеде салбыраған қашқын сәл бөгеліп, қуғыншы кетті-ау дегенде қайта өрмелеп, жайпақ төбеге шықты. Өзі білетін қуысқа түсті де, уақытша қамақ блогының екінші қабатынан табылды. Камерасына кіріп, тез-тез шешініп, көйлегін киді. Басына шашы шұбақталған паригін іліп, әуелгі қалпынша екпетінен құлады. Әр камераға үңіле қарап, оның соңынан іле жеткен қарауыл мас қалпы ұйықтап жатқан бойжеткенді көрді.

– Қарғыс атқыр, кеттік, – деді болмашы бөгелген бас бақылаушы.

Таңертеңінде кешегі мас болып түскен қызды кезекші офицердің алдына әкелді. Ол аты-жөнін тіркеп, келесі полиция саусағын сияға малып, қағазға басып, таңбасын алып жатты. Мынанша бейшаралыққа ұшыраған өз кейпіне бойжеткеннің шамы қозып:

– Енді арақ ішпеймін, – деді ұяттан өртене қысылып.

– Жо-оқ, әлі талай ішесің, Мира… ішесің… – Желкесінен төнген полиция келемеждей үн қатты.

– Ой, құдай-ай, кешегі жасағанымның бәріне өкінемін.

– Оның бәрін енді он күннен кейін соттың алдында айтасың. – Көзінің астымен ұнатпай қараған кезекші офицер мысқылдай тіл қатты.

– Ой, масқара-ай…

– Қазбекова, мына жерге қолыңды қой да, жүре бер. – Үстелдің үстіне сөмкесін тастады.

– Шын ба?

– Иә, әйтеуір сені сот бізге қайтадан жібермейтініне сенімдімін.

– Ондай да құрмет көрсетіп қалуы мүмкін бе?

– Сен алда не болатынын түсінбейсің де, білмейсің… Сондықтан, сақ жүргенің жөн.

– Мақұл, офицер мырза. Ақымақтығыма кешірім өтінемін. – Қыз кірпігін төмен салды, кезекші аға лейтенант ұнатпай алара қарады…

Ішкі істердің қалалық бөлімінен біршама ұзағанында бойжеткен қолының сыртындағы терісімен тері болып тұрған үлдіреген циликон қабығын сыдырып ап, лақтырып тастады.

6

Сарман әдеттегідей таңғы 7-де жұмысына келгені сол еді, бәрін шұғыл түрде басшыға жиналысқа шақырды. Ең әуелгі кезекте кешегі әзірлеген күдіктіні тергеу абақтысынан үй қамаққа ауыстыру жөніндегі құжаттарын прокуратураға жөнелтпек ниетте еді. «Онымен қазір келісімен айналысамын» деп, сырт киімін шешті де оперативкіге жүгірді.

Сергей Александровичтің қабағы таң атпай қатулы екен. Түнімен ұйқысы шала болған ба, көздері үшбұрыштанып, қызарып апты.

– Бізде бүгін түнде үлкен ЧП болды, – деп бастады сөзін қалалық ішкі істер бөлімінің басшысы. – Тергеу абақтысында қамауда отырған, үстінен қарақшылық тонаумен қылмыстық іс жүргізіліп жатқан Жулинді қарауыл атып тастаған. Әзірше болжал солай, ол әлі мұқият тексеріледі. Облыстық Әділет басқармасы мен прокуратурадан комиссия келе жатыр. Барлықтарыңызға өз міндеттеріңізге жоғары жауапкершілікпен қарауды тапсырамын.

Капитан Ғұсманов кешегі қағаздарының бәрін басқаша жазу керектігін түсінді.

Базардағы дүңгіршекті қарақшылық тонауға қатысты іс қысқарғанымен, Арканиан Жулиннің өліміне байланысты қылмыстық іс жаңа бағытта басталып кеткен. Оны бір тергеуші жүргізбей, прокуратура қызметкерлерінің қатысуымен қылмысты ашу тобы құрылып, жан-жақты іздеу, тергеу шарасына кіріскен. Ол топқа Манар да тартылған еді. Бұл жұмбақтау қылмыстық істі өзара «Паханның ажалы» деп атады. Паханның ажалы кімнен болғанын олар тап басып біле алмай, алғашқы күннен абдырай бастады. Ең қиыны кісі – құқық қорғаушылар құзырындағы қамақ камерасында өлтірілген. Бәрінің көкейінде бір дүдәмал жатты… Күзетші Коляны әзірге абақтыға жауып қойған.

Осы арада Ішкі істер министрлігінен бұйрық түсіп, Сарман Алматыға ауысты. Тергеу ісі бойынша аймақтық қадағалау бөліміне орналасып, алты облыстың тергеу шараларына мониторинг-талдау жүргізу міндеті жүктелді. Көп ұзамай майор шеніне көтерілді. Алматыдағы жұмысшылар жатақханасының бірінде отбасымен көпшілікпен қатар тұрмыс кешіп жатты.  

***

Жел уілдей соғады. Бірақ құлама тастың беті тып-тымық, атқалақтаған жүрегі желдің уілін тұншықтырып барады. Жаңа ғана тақтайдай түзу тас бетінде оң аяғының ұшы тайып кетіп, әзер өзін игеріп қалды. Басқа тиянақ іздеп, сәл жоғарыға башпайын іліктірді. Енді бүкіл салмағын сала көтерілді, саусақтарының ұшына, тырнағына да күш түскен еді. Діттеген межесіне жетіп, керіліп қалған қол-аяғын жиып, маңдайын сұп-суық тасқа тірей солығын баса алмай ентікті. Төмен қарамауға тырысты.

Сайдың табаны бұлдырап қана көрінеді – 350-370 метр биіктікке көтеріліп кеткен. Кеш батқанша тағы сондай қиямет қайымды басып өтуі тиіс. Мүлт кеткен бір тұста шыңырау құзға құлауы мүмкін. Ондай жағдайда өзін ғана емес, тағдырын бір жіпке қосақтап байлаған барша достарының да өмірін қатерге тігеді. Сондықтан қателік жібермеуі керек, ең бірінші өзгенің тағдыры үшін шалыс баспауы шарт.

Осыны ойлағанда жүйкесіне сансыз ине қадалып, жүрегі бір дір ете қалды. Былайша айтқанда үнемі қатердің қамалында, ажалдың аузында. Осы өлермендікке әдейі күшін салып, жанын жалдады. Өйткені, саусағының ұшы ілінсе болды тырмысып, кез келген құламадан, жақпардан, тығырықтан сытылып кете алатын өнерді игергісі келді. Өйтпеске лажсыз, демейтін ешкімі жоқ. Тәуекелмен тажалдың құлқынынан болсын, өзін-өзі сүйреп шығуы тиіс. Жаратқанның мына жақпар тасында жанын да, тәнін де сынға салып, шыңдап жүр.

Қазіргі жүйкеге де, жігерге де түскен салмақ жүз есе ауыр, өйткені өзгенің тағдыры да мұның тағдырына қосақталған. Сондықтан қайсарлық пен ептілік, ержүректік пен парасаттылықты қашан да жанына серік етуі керек. Аяқтары қылмен бірге байланған қарлығыштың балапанындай, қатер аузындағы жағдайда жанындағылардың бірі сәл жаңылыс басса да, бұл – өмірін қыршын етпек.

Осыны мықтап санасына сіңірген биікке өрмелеген үркердей топ, өзі үшін, өзгелер үшін жаңылыспасқа серт байлап, ұшар көкке тырмыса жылжып барады.

Альпинисші бойжеткен өзін әдеттегіден жеңіл сезінеді. Ең бастысы көкейіндегі неше жылғы құса, кек, өкініш ыдырағандай.

– Айсын, шаршаған жоқсың ба? – Қапталында өрмекшінің торындай жіңішке жіпке ілініп салбыраған жаттықтырушы айқайлай дауыстады.

– Жоқ!

– Қанша биіктікке шығасың?

– Арманым менің асқақта… – Соңғы сөзін жел алып қашып, «асқақта, асқақта!» деген сөзді жаңғырық шалықтата әлденеше қайталады.

– Өрмеле, сен өршіл болған сайын – ел мерейі үстем!

Бұл – альпинизм мен шыңға өрмелеу ұлттық командасының Олимпиада алдындағы соңғы жаттығу-жиыны еді…

Дәл қасынан ақ-түбіт бұлттар шыр көбелек айналып, бұған еркелей қылық көрсететіндей…

Әкесі мен екеуі бұғынбақ ойнап жүргендей ақ бұлттарға орана берді…

Әділбек Ыбырайымұлы